چرا پژوهشگران مسلمان دیر به سراغ تحقیق در مصاحف کهن رفتند؟

 

لازم است به بررسی تاریخی مصاحف کهن نزد مستشرقان بپردازیم. پیشینه این کار در غرب بیشتر از شرق است و مستشرقان به دلیل نوع تعامل با نسخه‌های متون مقدس خود زودتر به این امر پرداختند، چراکه نسخه‌شناسی متون مقدس در نزد مسیحیان و یهودیان قدیمی‌تر از مسلمانان بود. لذا آنها زودتر به بررسی نسخ خطی قرآنی پرداختند و شاید اولین کار از سوی کریستین آدلر در کپنهاگ دانمارک انجام شد که روی کتاب‌های کتابخانه سلطنتی آنجا کار ‌کرد. 

 

 

بعد از او، میکله آماری و نولدکه تحقیقات خود را بر روی نسخ خطی انجام دادند. تحقیقات آماری، سنگ بنای تحقیقات بعدی شد و براساس آن دسته‌بندی خط‌ها را پیگیر شدند. در کتاب «تاریخ قرآن» اثر نولدکه چند بخش وجود دارد که بخش تاریخ مکتوب را فرصت نکرد در کتابش بیاورد. لذا بعداً شاگردانش کار او را ادامه دادند. برگشتسر یکی از پرکارترین مستشرقانی بود که در حوزه نسخه‌های خطی کار کر د و نابغه عصر خود بود و با توجه به اینکه در جوانی از دنیا رفت اما پروژه‌های عظیمی را آغاز کرد که امروزه شواهد آن را در کارهای نسخه‌شناسی غربی مشاهده می‌کنیم. او سفرهای فراوانی به کشورهای اسلامی همانند مصر و ترکیه کرد و تصاویر زیادی را با دوربین شخصی خود ثبت کرد و بنده هم تصاویر مجموعه کارهایشان را در کتابخانه مصر و ترکیه مشاهده کرده‌ام. برخی گمان می‌کردند که این تصاویر به دلیل جنگ جهانی دوم از بین رفت، اما در اختیار یکی از شاگردان وی قرار داشت.

 

در آمریکا هم نبیه ابوت در دانشگاه شیکاگو روی قرآن‌های خطی کار کرد و از اولین محققانی بود که دسته‌بندی خطوط را انجام داد و قرآن‌هایی که امروزه از آنها با عنوان مصاحف حجازی یا مکی نام می‌بریم از سوی ایشان نامگذاری شده است. یکی از مشهورترین محققان نسخه‌پژوهی در جهان غرب که کتاب‌هایش در خط‌شناسی مرجع است، فرانسوا دروش است. او در بخش مخطوطات در کتابخانه پاریس کار کرد و به نسخ قرآنی دسترسی داشت و نسخ قرآنی را به سبک اموی و عباسی تقسیم‌بندی کرد. اگر کسی بخواهد به خطوط قرآنی و دسته‌بندی آنها تسلط پیدا کند، کتاب‌های دروش به ویژه کتاب «سبک عباسی» بسیار مهم است.

 

 

کورپوس کورانیکوم، که یک مرکز پژوهشی وابسته به فرهنگستان علوم برلین است، به تحقیق در زمینه نسخ قرآنی پرداخت. در سایت این مرکز تصاویر بسیاری از نسخ قرآنی وجود دارد و پژوهشگران می‌توانند از آن استفاده کنند و با انتخاب سوره و آیه مورد نظر می‌توانید اطلاعات آن را به دست بیاورید. درباره مصحف قرآنی هم توضیحات کافی وجود دارد که به زبان آلمانی است و در جهان اسلام مشابه چنین سایتی و با این کیفیت نداریم. 

در این مرکز نظام بدیعی وجود دارد که برای نشان دادن تفاوت‌ بین نسخه‌ها و نسخ معیار، که نسخه امیریِ امروزی است، از رنگ استفاده می‌کنند، مثلاً رنگ زرد دلالت بر حذف دارد، یعنی اگر در این نسخه حذفی صورت گرفته باشد، آن را زرد و اگر زیاده‌ای وجود داشته باشد، آن را سبز می‌کنند. همچنین اصلاحات را با آبی پررنگ نشان می‌دهند. مجموعه قرآن‌هایی که در خارج از ایران چاپ شده‌اند برای تحقیق مصاحف کهن مورد نیاز پژوهشگران هستند و مهم‌ترین قرآن‌هایی که در خارج کشور قرار دارند در کتابخانه ملی فرانسه، کتابخانه ملی روسیه، کتابخانه چستربیتی ایرلند، کتابخانه ایالتی برلین، کاخ موزه توپکاپی ترکیه، دارالخطوطات صنعا و دارالخطوطات قاهره هستند که برخی از آنها به صورت آنلاین قابل دسترسی هستند.

 

کتابخانه فرانسه یکی از پرحجم‌ترین کتابخانه‌هاست که نسخه‌های قرآنی بسیاری دارد و آپلود هم شده‌اند، اما کتابخانه روسیه هیچ تصویری از نسخ قرآنی را منتشر نکرده و فعلاً برای ما غیر قابل دسترس است. کتابخانه ایرلند هم برخی از نسخه‌های قرآنی را آپلود کرده، اما هنوز بقیه را به صورت آنلاین در دسترس علاقه‌مندان قرار نداده‌اند. دارالمخطوطات صنعا هم به گنجینه‌ای از نسخه‌های کهن به ویژه نسخه‌های حجازی دسترسی پیدا کرده‌ است که آلمانی‌ها از آنها تصویربرداری کرده‌اند، اما متأسفانه در اختیار کسی قرار نمی‌دهند. یونسکو هم از هر قرآن صرفاً تعدادی از صفحات را منتشر کرده است. دارالمخطوطات قاهره هم قرآن‌های زیادی دارد، اما متأسفانه وضعیت آنها هم به همین شکل است. در کشورهای دیگر هم نسخه‌های قرآنی وجود دارد، اما شاید تعداد آنها به اندازه مواردی که ذکر شد قابل توجه نباشد. مجموعه چستربیتی هم قرآن‌های ارزشمندی دارد که حدود 36 قرآن را آپلود کرده‌اند و به صورت آنلاین در دسترس هستند. این قرآن‌ها مربوط به قرون مختلف و به خطوط گوناگون همانند کوفی، حجازی و ... هستند.

 

 

درباره مجموعه‌های داخلی ایران هم باید گفت که مهم‌ترین مجموعه قرآنی در کشور، کتابخانه آستان قدس رضوی است که از قدیمی‌ترین و غنی‌ترین کتابخانه‌های کشورهای مسلمان و حتی کل دنیاست و تنوع قرآن‌ها و تعدد آنها شاید بی‌نظیر باشد و همگی متعلق به خود کتابخانه هستند، اما مثلاً کتاب‌های کتابخانه فرانسه همگی متعلق به آنها نیستند و برخی ناقص هستند و برخی را با لطایف ‌الحیل از کشورهای اسلامی به دست آورده‌اند، اما نسخه‌های کتابخانه آستان قدس رضوی اصالت دارد و آنها را کاتبان و واقفان وقف کرده‌اند و یک برگ کتاب خریداری‌شده از خارج یا دزدیده‌شده نیست.

حدود 12 هزار جزوه قرآنی و 5 هزار قرآن از قرون مختلف در این کتابخانه وجود دارد و کتابخانه برای ایرانیان در دسترس است و خوشبختانه به دلیل شیوع کرونا که خدمات را حضوری ارائه نمی‌دهند، کافی است که به کتابخانه دیجیتال مراجعه کنید و نسخه مورد نظر را ارائه دهید و طی یک یا دو روز لینک آن برای شما ارسال خواهد شد. موزه ملی ایران دومین مجموعه است که قرآن‌های زیادی به ویژه کوفی در آن وجود دارد که متأسفانه به دلیل مدیریت نامناسب و غیرعلمی، دسترسی به نسخه‌های آنجا مشکل است و امیدواریم تغییر و تحولاتی در آن رخ دهد و دسترسی به قرآن‌ها ممکن شود. موزه کاخ گلستان و کتابخانه مجلس شورای اسلامی هم نسخه‌های ارزشمندی دارند که بسیاری از آنها آنلاین و قابل دسترسی و دریافت است. 

 

 

درباره اینکه چرا پژوهشگران مسلمان دیر به سمت تحقیق در مصاحف کهن رفتند باید گفت که یکی از دلایل، اعتقادی بوده و به ویژه اهل سنت معتقد بودند که چون ممکن است کاتبی که آن را نوشته با ضبط و رسم و قرائات آشنا نبوده باشد، احتمال دارد که در آن اشتباه وجود داشته باشد. بنابراین باید ابتدا صحت و سقم آنها بررسی شود. گروه دیگر معتقدند هر مصحفی که به دست ما می‌رسد باید ببینیم که آن را چه کسی و براساس چه چیزی نوشته است و اگر اینها برای ما روشن نباشد، فقط به صرف اینکه نسخه قدیمی است، نمی‌توان به آن اعتماد کرد. البته گروهی، که تعداد آنها در حال حاضر در جهان اسلام زیاد شده است، معتقدند که هر مصحفی، چه کامل و ناقص و چه قدیم و جدید، باید بررسی شود و درباره شیوه نگارش کلمات، علامات وقف، خط و ... آن تحقیق کنیم و دایرة‌المعارفی از مصاحف کهن تشکیل دهیم. این آغازی برای پژوهش‌های جدید در این حوزه است و به همین دلیل کشورهای اسلامی به این سمت رفتند.