قرآن کریم مهمترین منبع برای بررسیها و پژوهشهای اسلامی است. از آغاز نگارش قرآن تاکنون در مدت ۱۴ سده، مسلمانان به آموختن و آموزاندن آن پرداخته و بر محور آن بررسیهای گوناگونی را گسترش دادهاند. به طوری که قرآن را میتوان یکی از پرترجمهترین کتابها دانست. ترجمه این کتاب با اهداف و اغراض گوناگونی از سوی مسلمانان و همچنین پیروان دیگر ادیان رخ داده است و این رویکرد همچنان رو به توسعه است.
برخی روحانیان مسلمان در گذشته بر این باور بودند که ترجمه قرآن به زبان دیگری جایز نیست؛ اما سالهاست در آن اختلافی نیست و اهالی دین، ترجمه قرآن و دیگر کتب اسلامی را از مصادیق «راهنمایی دینی» دیگران میدانند. این در حالی است که ترجمه قرآن را نمیتوان با قرآن یکی دانست. چنانکه بیشتر مترجمان مدعی شدهاند که «نه میتوان لطافت و قوت عربی آن را حفظ کرد و نه مفاهیم و رموزش را منتقل کرد.
با این مقدمه باید گفت؛ زبان فارسی اولین و قدیمیترین زبانی است که قرآن کریم به آن ترجمه شد. نخستین ترجمه را ترجمه آیاتی از قرآن در نامه پیامبر اسلام حضرت محمد(ص) به خسرو پرویز میدانند و قدیمیترین مترجم را نیز جناب سلمان فارسی.
گفتهاند که سلمان فارسی «بسم الله الرحمن الرحیم» را به «به نام یزدان بخشاینده» ترجمه کرده است و به اعتقاد برخی، او برای نخستین بار سوره حمد را به فارسی ترجمه کرد.
در ایران مترجمان بسیاری با کوشش و جهد در فهم آیات الهی تلاش کردهاند که فهم پیام قرآن را برای مخاطب فارسیزبان ساده کنند. از مهمترین مترجمان قرآن به زبان فارسی میتوان به؛ ابوالقاسم پاینده، مهدی الهی قمشهای، آیتالله نعمتالله صالحی نجفآبادی، بهاءالدین خرمشاهی، محمدمهدی فولادوند، سیدعلی موسوی گرمارودی، حسین استاد ولی، آیتالله ناصر مکارم شیرازی، حجتالاسلام محمدعلی کوشا و... اشاره کرد.
ایکنا به انگیزه بررسی جایگاه مترجم قرآن و همچنین نقش ترجمه مطلوب آیات الهی و خدمت آن به جامعه انسانی برای ساخت زندگی قرآنی به گفتوگو با استاد محمدعلی کوشا، استاد حوزه و دانشگاه و مترجم قرآن نشسته است.
حجتالاسلام والمسلمین محمدعلی کوشا، متولد اول فروردین 1331 در بیجار؛ مجتهد، فقیه، مفسر و مترجم قرآن، مدرس سطوح عالی حوزه و قرآنپژوه معاصر است. عمده فعالیتهای کوشا در حوزه تفسیر و بهویژه ترجمه قرآن بوده است. او با نقد و بررسی حدود ۲۰۰ ترجمه قرآن، پرکارترین منتقد در حوزه ترجمه قرآن است و همچنین پایهگذار آموزش پیشرفته فن ترجمه قرآن در حوزه علمیه است. نام او طی دهه اخیر متبادر کوشایی مدام در امر ترجمه قرآن به زبانی شیوا، روان و ساده برای مخاطبان کلام خداست.
ترجمه تطبیقی او از قرآن کریم در زمستان 1401 به همت نشر «نی» وارد بازار کتاب شد و حالا کمتر از سه سال از چاپ نخست، طی روزهای گذشته و برای سومین بار با ویراستی جدید تقدیم مخاطبان شده است. ترجمهای که طی سالهای نگارش و پس از نشر آن مورد استقبال، توجه اهل فن، چه آنان که دستی بر آتش ترجمه قرآن داشتند و چه آنهایی که در حوزه پژوهشهای قرآنی و فقهی صاحبنظر بودهاند، قرار گرفت. تا آنجا که استاد خرمشاهی مترجم قرآن این ترجمه را «تاج التراجم» نامید و آن را برگردانی کم نظیر از قرآن کریم و برکتی برای ایرانیان برشمرد. همچنین این ترجمه، مورد تحسین و توجه مقام معظم رهبری قرار گرفت.
کوشا در این گفتوگو با بیانی شیوا و در عین حال صریح از تاریخچه ترجمه قرآن، تلاش دنبالهدار مترجم برای بیان مفهوم درست به زبان درست به مخاطب، مسائل جاری برای ترجمه قرآن، کمتوجهی اهالی پژوهش به ترجمه قرآن، بایستهها و شروط ترجمه خوب از کلام خدا، سلیقهگرایی در حوزه تقدیر و توجه به آثار قرآنی و ... پرداخت. مشروح گفتوگوی ایکنا با این مترجم کوشای قرآن کریم را با هم میخوانیم:
ایکنا – در آغاز سخن با توجه به سالیان متمادی که عمر شریفتان را در راه ترجمه قرآن سپری کردهاید، بفرمایید به نظر شما امروزه که زمینه ارائه ترجمههای جدید از قرآن و متون قرآنی رونق دارد چه راهی باید در پیش گرفت تا این آثار بتوانند مخاطبان را به خود جلب کرده و حرف تازهای برای ارائه داشته باشند؟
برای ورود به این صحبت باید مقدمهای به منظور بیان اهمیت امر ترجمه ارائه کنم. ترجمه عبارت است از برگرداندن متنی از زبانی به زبان دیگر با رعایت قواعد دو زبان مبدأ و مقصد. در ترجمه، زبانی که متن آن به زبان دیگر برگردانده میشود، زبان مبدأ (مانند عربی متن قرآن) و زبان دیگر، مثلاً فارسی «زبان مقصد» نامیده میشود.