«قرآن‌شناسی»؛ مهم‌ترين تفاوت تفسير ترتيبی و موضوعی قرآن
تفسير موضوعی به معنای فهم قرآن و تفسير ترتيبی به معنای شرح آن است و ما همواره تاوان گسترش، هيمنه و سلطه تاريخ تفسير بر تاريخ فهم را داده‌ايم؛ مهم‌ترين تفاوت اين دوگونه تفسير در «قرآن‌شناسی» است و اگر تفسير ترتيبی در طول تاريخ حكم‌فرما نمی‌شد، ما اكنون تاريخ فهم قرآن داشتيم.
گروه انديشه: تفسير موضوعی به معنای فهم قرآن و تفسير ترتيبی به معنای شرح آن است و ما همواره تاوان گسترش، هيمنه و سلطه تاريخ تفسير بر تاريخ فهم را داده‌ايم؛ مهم‌ترين تفاوت اين دوگونه تفسير در «قرآن‌شناسی» است و اگر تفسير ترتيبی در طول تاريخ حكم‌فرما نمی‌شد، ما اكنون تاريخ فهم قرآن داشتيم.
به گزارش خبرگزاری قرآنی ايران(ايكنا)، محمدعلی لسانی فشاركی، عضو مركز دايرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ظهر امروز، سوم تيرماه، در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به ارائه سخنانی درباره «مقايسه تفسير ترتيبی با تفسير موضوعی» پرداخت.
بنابر اين گزارش، وی در ابتدای اين نشست و پس از طرح مسئله خود، اين موضوع را به عنوان يكی از حوزه‌های قابل تحقيق و مطالعه در مطالعات قرآنی برشمرد و آن را بسيار فراتر و مهم‌تر از تقسيم ساده تفسير به دو گونه ترتيبی و موضوعی دانست و اين موضوع را از منظر سه عالم برجسته جهان اسلام در قرون اخير يعنی شيخ محمود شلتوت (از الازهر)، شهيد محمدباقر صدر (از حوزه نجف) و علامه طباطبايی (از حوزه قم) مورد بررسی قرار داد.
لسانی فشاركی نوع ورود اين سه عالم بزرگ به اين مبحث را بسيار مشابه دانست و خاطرنشان كرد: با آن كه ميراث عظيم شرح و تفسير علمای اسلام از قرآن، از ويژگی‌های منحصر به فرد جهان اسلام نسبت به تمام فرهنگ‌ها و مذاهب ديگر است، اما با اين‌حال شگفت است كه غالباً علمای اسلام، از جمله اين سه شخصيت بزرگوار و كسان ديگری چون حضرت امام خمينی(ره) از اين موضوع خشنود نيستند.
در تفسير ترتيبی، قرآن فرع و تابع ميزان‌های بیگانه شده است
عضو هيئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی در بخشی از سخنان خود با اشاره به اين كلام صريح امام خمينی(ره) كه «تاكنون تفسيری بر كلام خدا نوشته نشده است»، تصريح كرد: شيخ محمود شلتوت بسيار سخت‌تر و صريح‌تر از شهيدصدر وارد اين مبحث می‌شود، تا آنجا كه معتقد است كه در تفسير ترتيبی، قرآن فرع قرار گرفته و تابع ميزان‌ها و معيارهای بيگانه شده است.
| شهيدصدر می‌گويد: وقتی كه نطق قرآن را باز نكنيم و قرآن‌شناسی مبتنی بر فهم را كنار بگذاريم، طبيعی است كه دستمان به سوی اغيار دراز شود. تنها راهی كه ما را از غير بی‌نياز كرده و تفوق اسلام را نشان می‌دهد، آن است كه به سراغ تفسير و تحقيق موضوعی برويم و به تفسير ترتيبی بسنده نكنيم |
عضو مركز دائرة المعارف بزرگ اسلامی با اشاره به بخش ديگری از آرای شلتوت درباب اين مبحث عنوان كرد: شلتوت در بحث خود به برخی از علما و فضلای اسلام اشاره می‌كند كه با نگارش تفسير ترتيبی به خود و نيز به قرآن ستم كرده‌اند و نه خود از سرچشمه زلال معارف قرآنی نوشيده‌اند و نه راه را برای ديگران باز گذاشته‌اند.
وی ادامه داد: شهيد صدر نيز در تعبيری مشابه بر آن است كه اهتمام به تفسير ترتيبی جهان اسلام را از بارش دائمی حقايق قرآن محروم كرده است. امام(ره) نيز تصريح می‌كند كه مفسرين با وجود همه كارهای بزرگ خود، باب معرفت و استفاده و تعلم در محضر قرآن را مفتوح نكرده‌اند. علامه طباطبايی نيز در مقدمه تفسير الميزان، پس از بيان تاريخ تفسيرتصريح می‌كند كه اين تفسير (الميزان) غير از تفسيری است كه امام علی(ع) و فرزندان ايشان از قرآن ارائه داده‌اند.
اين محقق و پژوهشگر در بخش ديگری از سخنان خود ادامه داد: شهيد صدر در فراز ديگری از سخنان خود در «درس‌گفتارهای چهارده‌گانه» از جامع‌البيان طبری در كنار تبيان شيخ طوسی نام می‌برد و اضافه می‌كند كه اين دو تأليف شده و در همانجا متوقف مانده و در آنها هيچ كاری در جهت پيش بردن فهم قرآن صورت نگرفته است.
عضو هيئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی، در بخش ديگری از سخنان خود خاطرنشان كرد: شهيد صدر در تعبير ديگری تصريح می‌كند كه عيب بزرگ تفسير ترتيبی آن است كه در قالب تفسيری ترتيبی، هر چه قرآن پيش برود، باز مطلب تمام می‌شود و چيزی كه در شأن قرآن است محقق نمی‌شود.
بين «فهم» و «تفسير» قرآن فرق بسيار است
وی در بخش ديگری از سخنان خود با بيان اين كه بين «فهم» و «تفسير» قرآن فرق بسيار است، بيان كرد: ما صدها برابر بيش از آن‌كه به داشتن تاريخ باعظمت تفسير اسلامی فخر می‌كنيم، بايد در محضر خدا و رسول(ص) و قرآن اندوهگين و شرمسار باشيم كه چهارده قرن پس از ظهور اسلام هنوز تاريخ فهم قرآن نداريم!
لسانی فشاركی تصريح كرد: ما تاريخ فهم قرآن را تدوين نكرده‌ايم و هرچند كه كسانی از بزرگان علمداران عرصه فهم قرآن، ما سال‌ها قبل از دنيای غرب، مباحث فهم و هرمنوتيك قرآن را مطرح كرده‌اند، اما دور همواره در دست مفسران بوده و آنان نيز به مباحثی چون انواع روش‌ها و گرايش‌های تفسيری بسنده كرده‌اند.
تاريخ فهم قرآن همان تاريخ گمشده مغفول است
وی با بيان اين‌كه اگر ما تاريخ فهم قرآن داشتيم، قرآن در شأن خود مطرح می‌شد و اهل قرآن می‌توانستند به دارايی خود بسيار بيش از پيش فخر كنند، اضافه كرد: تاريخ فهم قرآن همان تاريخ گمشده مغفول است؛ تفسير موضوعی به معنای فهم قرآن و تفسير ترتيبی به معنای شرح آن است و ما همواره تاوان گسترش، هيمنه و سلطه تاريخ تفسير بر تاريخ فهم را داده‌ايم.
| تاريخ فهم قرآن همان تاريخ گمشده مغفول است؛ تفسير موضوعی به معنای فهم قرآن و تفسير ترتيبی به معنای شرح آن است و ما همواره تاوان گسترش، هيمنه و سلطه تاريخ تفسير بر تاريخ فهم را داده‌ايم |
عضو هيئت علمی دانشگاه تربيت مدرس، در بخشی از سخنان خود با اشاره به تعابيری از مرحوم آيت‌الله حاج‌آقا مصطفی خمينی گفت: ايشان در مقابل تفسير جسمانی(تفسير ترتيبی رايج در جهان اسلام) از تفسير «روحانی» كه همان فهم قرآن است، نام می‌برد و در كنار تفسير روحانی، رحمانی و نورانی، بی‌محابا از تعابير تفسير شيطانی و ظلمانی استفاده می‌كند.
وی در بخش ديگری از سخنان خود با اشاره به اين‌كه متأسفانه در تفسير ترتيبی مخاطب مطرح نبوده است، افزود: مهم‌ترين تفاوت تفسير موضوعی و ترتيبی در «قرآن‌شناسی» است؛ تاريخ تفسير با تفسير ترتيبی آغاز شد و اگر اين روش در طول تاريخ حكم‌فرما نمی‌شد، ما اكنون ـ دستكم در كنار آن ـ تاريخ فهم قرآن داشتيم.
تفسير ترتيبی؛ حجابی بین مسلمین و قرآن
اين محقق و پژوهشگر در ادامه سخنان خود خاطرنشان كرد: از همين روست كه بسياری از علمای بزرگ ما تفسير ترتيبی را مانند حجابی دانسته‌اند كه در طول تاريخ بين مسلمانان و قرآن قرار گرفته و آنان را از «شفاء» و «رحمت» قرآن محروم كرده است و اگر قرآن‌شناسی مؤمنانه‌ای مبنا قرار می‌گرفت، ما در كنار تاريخ تفسير، تاريخ فهم قرآن نيز داشتيم.
عضو مركز دائرة المعارف بزرگ اسلامی بيان كرد: اكنون كه متجاوز از چهارده قرن از نزول قرآن می‌گذرد، ما در آستانه‌ها و گام‌های نخستين قرآن درجا زده‌ايم و عنوان قرآنی اين درجا زدن «خسارت» است و اين خسارت ناشی از ظلمی است كه از خلأ ايمان به قرآن نشئت گرفته است: «وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاء وَرَحْمَةٌ لِّلْمُؤْمِنِينَ وَلاَ یَزِيدُ الظَّالِمِينَ إَلاَّ خَسَارًا»(اسراء/82).
وی ادامه داد: تفسير ترتيبی زائيده قرآن‌شناسيی است كه از ايمان شايسته به قرآن با اسماء و اوصاف آن نشئت نگرفته است و اگر قرآن‌شناسی تاريخ فهم جايگزين تاريخ تفسير ترتيبی می‌شد، ما امروز در آغاز بحث‌ها و الفبای اقتصاد و سياست و ... از منظر قرآن نبوديم و اين خسارت ناشی از آن است كه ايمان شايسته و بايسته به قرآن نداشته‌ايم.
لسانی فشاركی در بخش ديگری از سخنان خود به تعريف قرآن و تفسير از منظر شماری از مفسران بزرگ تاريخ اسلام اشاره و خاطرنشان كرد: در همه اين تعاريف بر شرح و نه فهم قرآن تأكيد شده است؛ حال آن‌كه معصومين(ع) همواره بر فهم و تدبر قرآن تأكيد كرده‌اند و در دعای قبل از خواندن و نيز در دعای ختم قرآن نيز بر فهم تأكيد می‌شود.
وی در بخش ديگری از سخنان خود با اشتشهاد به برخی از شواهد حديثی و روايی از ائمه معصومين(ع) درباره ضرورت «فهم قرآن» ادامه داد: اشكال بزرگ تفسير ترتيبی آن است كه به رغم تلاش مفسران در اين زمينه، قرآنی كه «تبيان لكل شیء» بوده و نيازمند به غير نيست، خواسته يا ناخواسته نيازمند به غير (علمای لغت،...) نشان داده شده است.
اين محقق و پژوهشگر با اشاره به برخی از سخنان شهيدصدر در اين زمينه خاطرنشان كرد: شهيدصدر می‌گويد: وقتی كه نطق قرآن را باز نكنيم و قرآن‌شناسی مبتنی بر فهم را كنار بگذاريم، طبيعی است كه دستمان به سوی اغيار دراز شود. تنها راهی كه ما را از غير بی‌نياز كرده و تفوق اسلام را نشان می‌دهد، آن است كه به سراغ تفسير و تحقيق موضوعی برويم و به تفسير ترتيبی بسنده نكنيم.
عضو هيئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی اضافه كرد: تنها را خروج مطالعات قرآنی از دخمه ظلمانی (تعبير مرحوم حاج آقا مصطفی خمينی) تفسير ترتيبی قرآن، با رفتن به سراغ تفسير موضوعی قرآن محقق می‌شود.
