موزه ملک؛ از قرآن با خط منسوب به امام حسن(ع) تا قرآن اهدایی مظفرالدین‌شاه
گروه ادب: کتابخانه و موزه ملی ملک از سوی زنده‌یاد حاج حسین آقا ملک وقف شده و نسخ خطی قرآنی و دینی متعددی در آن جای گرفته است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، شاید بارها گذرمان به خیابان امام خمینی(ره) و سر در باغ ملی افتاده باشد، اما بی‌توجه از کنار آن رد شده و نگاهمان به تابلوی کتابخانه و موزه ملی ملک در همین خیابان گره نخورده است. اواخر سال پیش فرصتی پیش آمد تا به همراه گروه خبری برای بازدید از موزه ملی ملک برویم.
کتابخانه و موزه ملی ملک که تا سال 1375 در خانه ملک در بازار بین‌الحرمین تهران قرار داشت، اما حاج حسین آقا ملک از ابتدای کار، گسترش آن را در نظر داشت و بنای ساختمانی بزرگتری را برای آن پیش‌بینی کرده بود. از این رو در 29 تیر 1323 قطعه زمین بزرگی را در باغ ملی تهران برای ساختمان جدید کتابخانه و موزه ملی ملک وقف کرد.
البته مقدر نشد تا حاج حسین آقا ملک این بنا را ببیند و احداث ساختمان جدید در زمان حیات وی ممکن نشد و سرانجام آستان قدس رضوی طراحی و ساخت بنای آن را در سال 1364 آغاز کرد و پس از یازده سال به اتمام رساند.
از در ورودی باغ ملی واقع در خیابان امام خمینی(ره) وارد می‌شویم، از خیابان ملل متحد عبور کرده و به بنای موزه ملک که در سمت چپ خیابان اصلی باغ ملی قرار دارد، می‌رسیم. پس از هماهنگی با روابط عمومی موزه، خانم سعادتی، کارشناس موزه همراهی‌مان می‌کند و با حوصله بخش‌های گوناگون موزه و نسخ خطی قرآن را برایمان تشریح می‌کند.
«نمایشگاه کتابت و نگارگری»
ابتدا به همراه وی وارد بخش «نمایشگاه کتابت و نگارگری» می‌شویم، تالاری بزرگ که پیرامون آن را تابلوهایی از رقعه‌های آیات قرآن، دعا و حکمت‌های حضرت امیرالمؤمنین(ع) است که آثار کتابت و نگارگری از هنرمندان برجسته با خطوط و اسلوب ایرانی – اسلامی هستند.
در میان این آثار رقعه‌ای با خطوط کوفی اولیه وجود دارد که فاقد نقطه و اعراب بوده و یا دیگری که آیه 70 سوره شریفه «توبه» بوده و بر روی پوست آهو نقش بسته و مربوط به قرن سوم و چهارم هجری قمری است.
از این گونه رقعه‌ها آیاتی از سوره مبارکه «حجرات» و «احزاب» نیز بوده و در تابلوی دیگر، «تعقیبات نماز» با خط نسخ و به قلم محمد اسماعیل و ابن وصال شیرازی را که مربوط به 1207 هجری قمری است، شاهدیم.
«دعای چهارده معصوم» با خط نسخ دفتری و با خوشنویسی ام‌سلمه، دختر فتحعلی شاه قاجار اثر دیگری است که «نمایشگاه کتابت و نگارگری» را زینت بخشیده است و قطعه دیگری که بخشی از «کشف‌الخفاء و مزیل‌الالباس» است، توسط میرزا علی‌رضا اصفهانی مشهور به «آقاجان پرتو» در سال 1291 هجری قمری کتابت شده.
در وسط این تالار نمونه‌هایی از جلد‌های لاکی قرآن و مربوط به دوره قاجار وجود دارد که تعدادی از آنها به صورت مجزا توسط صحافان برجسته ایرانی آماده و سپس برای قرآن استفاده می‌شد.
در موزه ملی ملک، همچنین آثار مختلفی از سلطانعلی مشهدی، میرعماد، میرزا غلامرضا و درویش عبدالمجید طالقانی و از نقاشانی چون آقا صادق، لطفعلی صورتگر و آقا فتح‌الله شیرازی دیده می‌شود. از دیگر شاهکارهای این موزه قرآن معروف به بایسنقری، شاهنامه بایسنقری و کلیله و دمنه بهرامشاهی است.
گنجینه اهدایی بانو عزت ملک
از تالار بزرگی که رقعه‌های قرآن وجود دارد، دو تالار کوچک دیگر منشعب می‌شود، که یکی گنجینه اهدایی بانو عزت ملک را در بر گرفته و دیگری جلد‌های لاکی با تذهیب و نگارگری‌ها مربوط به دوره صفوی و قاجار است که برخی از آنها برای قرآن و برخی دیگر برای سایر کتاب‌ها کاربرد داشته است.
گنجینه اهدایی بانو عزت ملک یکی از جذاب‌ترین بخش‌های موزه ملی ملک است که به همت این بانوی فرهیخته و علاقه‌مند به فرهنگ این مرز و بوم گردآوری شده و در مجموعه پدر می‌درخشد.
وی فرزند ارشد حاج حسین آقا و نوابه قدسیه(صبیه حاج سیدعبدالله، متولی مسجد گوهرشاد) است که در دهه آخر قرن ۱۳ خورشیدی در مشهد دیده به جهان گشود. وی به دلیل علاقه وافر به هنر و فرهنگ ایران از سوی پدر طی وقف‌نامه‌های موجود، ناظر استصوابی موقوفات ملک شد.
این بانو، در دوم آذر ماه ۱۳۸۵ طی مراسمی، مجموعه اهدایی خود را با ۴۷ قطعه اثر نفیس در موزه ملی ملک به نمایش گذاشت. این آثار برگزیده و منحصر به فرد که اغلب از خارج کشور خریداری و به زادگاه اصلی خود بازگردانده شد، از تنوع چشمگیری برخوردار است.
قرآن‌های نفیس، قطعات خوشنویسی، تابلوهای رنگ و روغن و آبرنگ، دو سند وقفنامه و مبایعه‌نامه از جمله آثار برگزیده هنرمندان ایرانی دوره صفویه و قاجار هستند که در این گنجینه نگهداری می‌شوند.
یکی از قرآن‌های این بخش توسط محمدشفیع ارسنجانی به خط نسخ در سال 1315 هجری قمری نوشته شده و ترجمه آن مربوط به علی‌نقی شیرازی است که ترجمه فارسی قرآن را با خط نستعلیق کتابت کرده است.
قرآن با امضا و تقریظ مظفرالدین شاه
این قرآن در صفحات ابتدایی به صورت کامل تذهیب شده و با رنگ‌های الوان و به سبک قاجار است و در صفحات بعدی این تذهیب کمتر شده و به اوایل سوره اختصاص یافته است و جلد آن ضربی بوده و در انتهای آن امضای مظفرالدین شاه را دارد که دستخطی نیز از وی بر آن به یادگار مانده است که این دستخط به این شرح است: «از آنجا که ما کمال مرحمت را نسبت به میرزا علی‌اصغر خان صدر اعظم داریم در حقیقت او هم از جان گذشته خدمت می‌کند، لهذا این کلام مجید را به او مرحمت فرمودیم. فی شهر رمضان المبارک، 1316». این قرآن نشان می‌دهد که ابتدا به سفارش مظفرالدین شاه نوشته شده و سپس آن را به اتابک حسن هدیه کرده است.
سه قرآن دیگر هم وجود دارد که یکی مربوط به دوره صفوی بوده و دو اثر دیگر مربوط به دوره قاجار است و این آثار نشان می‌دهد که هر چه به عقب‌تر برمی‌گردیم، تزئینات آن کمتر شده و سبک آن متفاوت می‌شود.
همچنین یکی از این آثار مربوط به دوره صفوی به قرن دهم تعلق دارد و در جلد آن از تمام هنرها از معرق گرفته تا طلاکوبی و نقوش ترنج و خطوط اسلیمی در جلد آن استفاده شده و اثر زیبایی را به وجود آورده است، از سوی دیگر خط نسخ داخل کتیبه‌هایی در دوره حاشیه آن استفاده شده است.
قدیمی‌ترین قرآن؛ منسوب به خط امام حسن(ع)
پس از بازدید از این آثار، از کارشناس موزه در رابطه با قدیمی‌ترین قرآن موزه ملک سؤال می‌کنیم که وی در این زمینه می‌گوید: قدیمی‌ترین قرآن منسوب به خط امام حسن مجتبی(ع) با خط کوفی است که مهر شاه اسماعیل نیز در آن وجود دارد و شامل چند برگ از قرآن بوده و کامل نیست.
از تالار بزرگ آثار کتابت که خارج می‌شویم، از آثار و لوازم شخصی حاج حسین آقا ملک دیدن می‌کنیم و آنچه در معرفی وی در این بخش آمده است، می‌توان گفت: حاج حسین ملک، واقف و بنیانگذار کتابخانه و موزه ملی ملک در 11 ربیع‌الاول سال 1288 هجری قمری (1250 خورشیدی) در تهران متولد شد.
حاج حسین آقا ملک که بود؟
خانواده‌اش اصالتاً تبریزی و مجتهدزاده بودند. اما پدربزرگش آقا مهدی به کسوت روحانیان درنیامد، بلکه در جنگ‌های ایران و روس به قشون دولتی پیوست و تا درجه سرهنگی پیش رفت. پس از جنگ به تجارت روی آورد و از امتیاز دوستی با میرزا تقی خان امیرنظام(امیرکبیر آینده) برخوردار شد. امیرنظام، پیشکار ولیعهد قاجار در آذربایجان بود و هنگامی که محمد شاه قاجار از دنیا رفت، 100 هزار تومان از آقا مهدی قرض گرفت تا ناصرالدین میرزای ولیعهد را از تبریز به تهران بیاورد و به تخت بنشاند. آقا مهدی هم به تهران آمد و به پاس خدماتش لقب ملک‌التجاری گرفت.
بعد از آقا مهدی این لقب به فرزندش محمد کاظم رسید که خصایل متفاوتی را از خود بروز می‌داد. سپس مثل پدر وارد تجارت شد. از سیاست نیز برکنار نبود و دستی هم در سرودن شعر داشت.
حاج حسین و دو برادر و سه خواهرش با چنین تباری و در خانه چنین پدری پرورش یافتند. چون پدرش به مدارس جدید با دیده تردید می‌نگریست و آنها را مخل دیانت می‌دانست، حسین را به مدارس دارالشفاء و صدر تهران فرستاد تا به تحصیل علوم قدیمه همت گمارد.
محمد کاظم ملک‌التجار، از راه تجارت و از جانب املاک وسیعی که در خراسان خریده بود، ثروت انبوهی را برای فرزندانش به ارث گذاشت و این اساس ثروت حاج حسین ملک بود. او دستیاری پدرش در اداره املاک خراسان را برعهده داشت و گویا نخستین علقه‌های فرهنگی‌اش در سفری که همراه پدر به مشهد رفت، بسته شد. در آن جا به راهنمایی یکی از دوستان پدر با پاره‌ای نفایس حرم رضوی آشنا شد و بعدتر وقتی در نیشابور نسخه‌ای از دیوان «ابن یمین فریومدی»(شاعر سده ششم هجری) را به دست آورد، فکر بنیاد یک کتابخانه بزرگ به ذهنش خطور کرد. در این زمان 28 ساله بود.
این واقف بزرگ و دوستدار فرهنگ در چهارم مردادماه سال 1351 خورشیدی در 101 سالگی چشم از جهان فروبست و در حرم امام رضا(ع) به خاک سپرده شد. از او پنج دختر به یادگار ماند. خانم‌ها عزت‌ملک، ملک‌زاده و صدیقه از همسر اولش بانو نوابه قدسیه و خانم‌ها فلورت و رزت دختران او از همسر دومش، زرین خانم هستند.
