دیدگاه‌های متفاوت کارشناسان درباره تخصصی شدن نمایشگاه کتاب
گروه ادب: کارشناسان حوزه نشر در نشست آسیب‌شناسی، ارزیابی و ارائه الگوی برتر نمایشگاه کتاب تهران درباره تخصصی شدن نمایشگاه بحث و گفت‌وگو کردند.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، نشست آسیب‌شناسی، ارزیابی و ارائه الگوی برتر نمایشگاه کتاب تهران عصر امروز، یکشنبه 23 شهریورماه با حضور نجفعلی میرزایی، مدیرعامل مؤسسه خانه کتاب، حجت‌الاسلام والمسلمین زائری، مدیر مرکز هنری سرچشمه، سیدفرید قاسمی، رئیس شورای سردبیری خبرگزاری ایبنا، سیدمهدی جهرمی، مدیرعامل اسبق خانه کتاب، داوود موسایی، مدیرعامل انتشارات فرهنگ معاصر، فاطمه فهیم‌نیا، رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و علی‌اشرف صادقی، نویسنده، در سرای اهل قلم برگزار شد.
علی غلامی‌جلیسه، معاون فرهنگی مؤسسه خانه کتاب در این نشست با اشاره به ربع قرن فعالیت نمایشگاه کتاب تهران گفت: در رابطه با برگزاری این نمایشگاه آسیب‌ها و دغدغه‌هایی وجود دارد که از منظر افراد مختلف متفاوت است که البته برخی از این آسیب‌ها مشترک است و برخی نیز نگاه تخصصی به موضوع دارند.
وی افزود: یکی از مسائل مهم درباره نمایشگاه کتاب تهران، تخصصی شدن آن است که آیا اساساً ما می‌توانیم نمایشگاهی تخصصی داشته باشیم که بتواند جایگزین نمایشگاه کتاب تهران شود. آیا لازم است یک نمایشگاه صرف به نام نمایشگاه کتاب تهران وجود داشته باشد یا می‌توانیم نمایشگاه‌هایی در بخش‌های بین‌الملل، کودک، ناشران آموزشی و غیر آموزشی و ... به صورت مجزا داشته باشیم.
غلامی‌جلیسه ادامه داد: این نمایشگاه به این شکل از لحاظ کیفی چندان پیشرفتی نداشته است و نیازمند تشکیل کارگروه‌های تخصصی هستیم تا ضمن آسیب‌شناسی، معضلات آن را نیز حل کنند.
نجفعلی میرزایی در این نشست گفت: این سومین نشستی است که در رابطه با این موضوع تاکنون برگزار شده است و خانه کتاب درصدد به بحث گذاشتن نمایشگاه با رویکرد آسیب‌شناسانه است، البته با تأکید بر ضرورت‌های تخصی‌سازی و در این راستا خانه کتاب پیشنهاددهنده الگوی خاصی نیست، اما کمک می‌کند تا نمایشگاه از ابعاد مختلف آسیب‌شناسی شود.
وی افزود: در نشست‌های گذشته برخی از طرف‌هایی که نمایشگاه برای آنها اهمیت داشت، نگاهشان صرفاً به سمت اقتصاد نشر معطوف بود و وقتی از تخصصی‌سازی صحبت می‌شود، چندان نمی‌پذیرند و وقتی جدا شدن بخش‌های گوناگون نمایشگاه مطرح می‌شود، از سوی ناشران قابل پذیرش نیست؛ چرا که آنها به اقتصاد نشر می‌اندیشند. از این رو اگر نتوانیم به این پرسش که هدف نهایی نمایشگاه چیست، پاسخ دهیم، این بحث‌ها نتیجه‌ای نخواهد داشت.
میرزایی ادامه داد: تقاضای ما این است که ایده‌های مختلف مطرح شود و این ایده‌ها نفی نشوند و کارکردهایی که برای نمایشگاه در نظر گرفته می‌شود باید براساس الگوهای ایرانی باشد و به همین دلیل ما درصدد گرته‌برداری از الگوهای خارجی نیستیم.
مدیرعامل خانه کتاب در ادامه یادآور شد: خانه کتاب با صراحت بیان، پذیرای همه ایده‌ها و پیشنهادات است، با توجه به اینکه بر رویکرد آسیب‌شناسی و ارائه الگوی برتر نیز تأکید دارد.
داوود موسایی، مدیر انتشارات فرهنگ معاصر در ادامه این نشست درباره تخصصی شدن نمایشگاه کتاب تهران گفت: به نظر من تخصصی شدن نه برای مردم و نه ناشر بُردی ندارد و این هیجانی که در طول 10 روز در تهران ایجاد می‌شود و بسیاری از شهرستان‌ها می‌آیند این جمع بودن به خرید کتاب و افزایش هیجان خرید کتاب کمک خواهد کرد و این بزرگترین کمک به کتابفروشیها و ناشران است.
وی ادامه داد: این موضوع را می‌توان از منظرهای گوناگون مورد بحث قرار داد؛ در گذشته بحث‌هایی مبنی بر دو قسمتی شدن نمایشگاه شد که یک قسمت آن در شهریورماه بوده و کتاب‌های دانشگاهی و درسی و کمک‌آموزشی را دربرگیرد و نمایشگاه دوم نیز در اردیبهشت‌ماه برگزار شود و موضوعات دیگر را به خود اختصاص دهد.
وی تصریح کرد: همچنین از سویی بخش بین‌المللی نمایشگاه مطرح شد تا به صورت مجزا وجود داشته باشد که در این زمینه باید گفت؛ بخش بین‌المللی در واقع بین‌المللی نیست؛ چرا که کتاب افست را نمی‌توان بین‌المللی به شمار آورد در حالی که بیشتر ناشران، کتاب‌های خود را به این صورت ارائه می‌کنند و این برای ما وجهه فرهنگی نداشته و ضدفرهنگ است.
موسایی با بیان اینکه این جداسازی هیچ خواسته‌ای را برآورده نمی‌کند، بیان کرد: آسیبی که کتابفروشیها از نمایشگاه‌های کتاب می‌بینند بالاست؛ چرا که هر روز شاهد کاهش تعداد آنها و تعطیلی کتابفروشیها هستیم در حالی که باید از آنها حمایت شود تا تقویت شوند.
علی‌اشرف صادقی، نویسنده و محقق درباره این موضوع گفت: من زمانی که وارد نمایشگاه کتاب تهران می‌شوم با شلوغی و ازدحام جمعیت مواجه می‌شوم که برایم آزاردهنده و خسته کننده است، می‌دانم که عده‌ای صرفا برای تماشا آمده‌اند و این ازدحام به همین دلیل است.
وی ادامه داد: ما باید موضوع خرید کتاب و مطالعه آن را بنیادی‌تر نگاه کنیم، خرید کتاب اولا جنبه اقتصادی دارد که در ایران وضعیت آن اسفناک است. همچنین جنبه اجتماعی دارد که باز هم اسفناک‌تر است؛ چرا که اساسا علاقه‌ای به خواندن کتاب وجود ندارد، کتاب امروزه برای مردم جنبه تزئینی پیدا کرده و جامعه ما جامعه فرهنگی و کتاب‌خوان نیست و علاقه به فرهنگ در آن وجود ندارد، از این رو این وضعی که در حال حاضر وجود دارد، ناامیدکننده است.
صادقی تصریح کرد: نمایشگاه کتاب سبب می‌شود که انگیزه برای خرید کتاب بالا رود و به همین دلیل اولیای فرهنگی کشور نسبت به این موضوع توجه کنند و نگاه دقیقی به آن داشته باشند، چرا که ما از آخر، چهارمین کشور در نشر و مطالعه کتاب هستیم.
وی درباره تخصصی شدن نمایشگاه نیز گفت: از دید شخصی من که به دنبال کتاب‌های تخصصی هستم، قطعا برگزاری نمایشگاه‌های کتاب تخصصی بهتر است، وقتی نمایشگاه تخصصی باشد به هر حال عده کمتری در آن شرکت می‌کنند و از این نظر محیط نمایشگاه خلوت‌تر خواهد بود، اما برای اهل تحقیق اگر نمایشگاه کتابی نیز نباشد، کتابفروشیها برطرف کننده نیاز هستند. بنابراین به نظر من نمایشگاه‌های تخصصی دردی دوا نکرده و رونقی نخواهند داشت و کمکی نیز به کتابخوانی نمی‌کنند.
سیدفرید قاسمی، عضو شورای سردبیری خبرگزاری کتاب ایران با اشاره به پرسش مدیرعامل خانه کتاب مبنی بر هدف نمایشگاه کتاب تهران گفت: نمایشگاه یک کنش نبود بلکه واکنش به حرکتی بود که انجام شد. مرکز نشر دانشگاهی پس از پیروزی انقلاب، نمایشگاهی را برگزار کرد که با اقبال بیش از حد مخاطبان مواجه شد. در نیمه اول دهه 60 آموزش عالی در تهران نمایشگاهی برگزار کرد که باز مورد استقبال قرار گرفت. پس از آن وزارت علوم به برگزاری نمایشگاه کتابی در اصفهان اقدام کرد تا اینکه در سال 64 وزارت ارشاد به این فکر افتاد که ما متولی کتاب هستیم، پس چرا خود اقدام به برگزاری نمایشگاه کتاب نکنیم. این گونه شد که آبان 66 نخستین دوره نمایشگاه فرهنگ و تمدن اسلامی برگزار شد. پس از آن رایزنی شد تا در تقویم جهانی این ایام یعنی 10 روز در اردیبهشت‌ماه به عنوان نمایشگاه کتاب ایران به ثبت برسد. اردیبهشت 68 دومین دوره نمایشگاه با عنوان نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران برگزار شد و از آن پس تاکنون هر سال برگزار می‌شود.
وی ادامه داد: پس اگر قرار باشد زمان نمایشگاه کتاب تهران جابه‌جا شود از بین‌المللی بودن خارج خواهیم شد. همان روزی که نمایشگاه کتاب تهران در ایران به اتمام می‌رسد با یک روز تاخیر نمایشگاه کتابی در یکی از کشورهای حاشیه خلیج فارس شروع می‌شود که آنها بسیار علاقه‌مند هستند تا بتوانند زمان ثبت شده برای ایران را به نفع خود مصادره کنند. بنابر این زمان چیزی است که در تقویم جهانی ثبت شده و نمی‌توانیم آن را تغییر دهیم.
قاسمی در ادامه اظهار کرد: اگر بخواهیم نمایشگاه را رده‌بندی کنیم، نگاه ناشر به نمایشگاه، متفاوت از نگاه مولف و نگاه مولف متفاوت از نگاه پدیدآورنده است. این دو نگاه با نگاه مدیر فرهنگی نیز تفاوت دارد. این نگاه‌های متفاوت در بین همه کسانی که در نمایشگاه دخیل هستند وجود دارد. اگر بخواهیم نگاه جامعی به نمایشگاه داشته باشیم باید همه این نگاه‌ها در تصمیم‌گیری لحاظ شود.
وی با اشاره به بی‌مکانی نمایشگاه کتاب تهران گفت: به نظر من بی‌مکانی نمایشگاه ما را به آسیب‌شناسی آن واداشته است و اگر مکان ثابتی برای آن وجود داشت یا دبیرخانه دائمی بود و برنامه‌های منظمی داشت، این نمایشگاه هر سال با مشکل مکان مواجه نبود و باید این سؤال را پرسید که چرا تاکنون دبیرخانه دائمی برای این نمایشگاه وجود نداشته است که البته امسال تشکیل و کار خود را آغاز کرده است.
قاسمی با تأکید بر نظرسنجی درباره مکان نمایشگاه بیان کرد: طی سال‌های گذشته که مکان نمایشگاه کتاب در محل دائمی نمایشگاه‌ها بود بحث‌های مختلفی بیان شده و موافقان و مخالفان درباره آن بحث‌های خود را مطرح کردند و سوال اینجاست که چرا از تجربیات گذشته و بحث‌های مطرح شده استفاده نمی‌شود و این تجربیات دفن شده است، بنابراین اگر مشکل مکان نمایشگاه درست شود، سایر مسائل نیز حل خواهد شد.
حجت‌الاسلام والمسلمین محمدرضا زائری، رئیس مرکز فرهنگی و هنری سرچشمه، با اشاره به ارزش کتاب در اوایل پیروزی انقلاب اسلامی گفت: موجی که به خاطر انقلاب به وجود آمد، سبب شد تا نمایشگاه‌های متعددی شکل بگیرد و در این راستا تیراژ کتاب‌ها افزایش بسیاری یافت و یکباره فضایی به وجود آمد که کتابفروشیها نمی‌توانستند پاسخگو باشند. بنابراین نیاز بود تا فضاهای مکملی وارد میدان شوند در حالی که زیرساخت‌هایی برای این موضوع وجود نداشت.
وی افزود: به نظر من نقش‌های جایگزینی که نمایشگاه کتاب تهران پیدا کرده، مشکلات متعددی را به وجود آورده است؛ به عنوان مثال اگر ما وارد نمایشگاه‌های کتاب دنیا شویم، مشاهده می‌کنیم که جمعیت زیادی بازدید نمی‌کنند درحالی که برخی مسئولان جمعیت بسیار بازدیدکننده از نمایشگاه کتاب تهران را یک افتخار می‌دانند، در حالی که باید دقت کنیم که نمایشگاه‌های کتاب تهران مخاطب نخبه دارند و دسترسی مخاطبان عام را از طریق روش‌های مرسوم مانند کتابفروشیها تأمین می‌کنند.
حجت‌الاسلام زائری با اشاره به تخصصی شدن نمایشگاه کتاب تهران ادامه داد: باید به این موضوع توجه داشته باشیم که با تخصصی شدن نمایشگاه کتاب تهران، مخاطب خاص خواهیم داشت و مخاطب عام از همان طریق اصلی یعنی مراجعه به کتابخانه، مدرسه، دانشگاه و ... نیازهای خود را رفع خواهد کرد.
وی افزود: تا زمانی که چرخه کتابفروشیها و توزیع کتاب در کشور اصلاح نشود، وضعیت نشر ما نیز اصلاح نخواهد شد و هر اقدامی در این زمینه باید به تقویت ناشر منجر شود، از این رو تا زمانی که ناشر و کتابفروش تقویت نشوند، سیاست‌گذاری‌ها به نتیجه نمی‌رسد و تا زمانی که ما نتوانیم کتابفروشیها را ساماندهی کنیم، غرفه‌های ناشران را مملو از کتاب‌های بی‌ربط به یکدیگر خواهیم دید.
وی با اشاره به کارکرد نمایشگاه کتاب تهران به عنوان محلی برای تفریح و استراحت گفت: نمایشگاه کتاب تهران، جایگزین مکانی برای تفریح و استراحت مردم شده است، همچنین نمایشگاه تبدیل به یک اتاق خبر برای مسئولان سیاسی، اقتصادی و اجتماعی شده است. واقعیت این است که قدرت‌نمایی نظامی، امنیتی و گشت ارشاد در نمایشگاه کتاب تهران بیش از هر جای دیگر است. پس با حفظ زمان و ملاحظات تخصصی شدن نمایشگاه کتاب تهران می‌تواند به کارکرد منطقی آن نزدیک شود و در این زمینه شاید مکان ثابت و زمان ثابت بتواند کارکرد اصلی نمایشگاه کتاب تهران را ایجاد کند.
سیدمهدی جهرمی، نیز در ادامه این نشست گفت: جابه‌جایی نمایشگاه زمانی رخ داد که من مدیرعامل خانه کتاب بودم و بیشتر کارها بر دوش خانه کتاب بود. من و محسن پرویز، معاون فرهنگی وقت در این جابه‌جایی شریک جرم هستیم، اما تاکنون کسی از من یا وی سؤال نکرده که هدف شما از جابه‌جایی نمایشگاه به مصلای امام خمینی(ره) چه بود؟ من نیز قبول دارم که نمایشگاه کتاب تهران از روز اول یک واکنش و یک حرکت صنفی بود و اندیشه‌ای عمل نشد.
وی تصریح کرد: ما اگر امروز باورمان این باشد که نمایشگاه باید نمایشگاه باشد، خیلی حرف‌ها منتفی است و اگر باورمان این باشد که نمایشگاه باید فروشگاه باشد، باز بخش دیگر حرف‌ها منتفی است؛ چرا که ما هنوز نفهمیده‌ایم که نمایشگاه باید نمایشگاه باشد یا فروشگاه، قرار است از ناشر حمایت کنیم یا از مخاطب. وقتی مبنا و زیربنا روشن نباشد بسیاری از مباحث را نمی‌توان مطرح کرد و یا پاسخ روشنی برای آنها یافت.
وی ادامه داد: اگر نگاه این باشد که نمایشگاه کتاب تهران یک فروشگاه بزرگ باشد، قطعا تخصصی کردن به آن ضربه می‌زند، اما اگر نگاه، نگاه نمایشگاهی باشد تخصصی شدن به آن کمک کرده و آن را تقویت خواهد کرد.
