«نفس‌المهموم» شیخ عباس قمی؛ مقتلی جامع و عاری از تحریف
گروه ادب: «نفس‌المهموم» مقتلی به قلم شیخ عباس قمی است که جامعیت، استناد بر منابع و مراجع معتبر و عاری بودن از تحریف جزء ویژگی‌های شاخص آن محسوب می‌شود.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، «نفس‌المهموم» عنوان کتابی به قلم شیخ عباس قمی درباره مقتل حضرت اباعبدالله(ع) به زبان عربی است. این کتاب یکی از بهترین و معتبرترین مقاتلی است که تاکنون به رشته تحریر درآمده است. عنوان کتاب بر گرفته از حدیث امام صادق(ع) است که فرمود: «نفس المهموم لظلمنا تسبیح و همه لنا عبادة و کتمان سرنا جهاد فی سبیل‌الله: نفس کسی که به خاطر مظلومیت ما اندوهگین شود تسبیح است، اندوه برما عبادت است و کتمان و پوشاندن راز ما جهاد در راه خداست».
نفس‌المهموم از ولادت حضرت شروع شده، سپس در مناقب امام حسین(ع) و آنگاه تمام وقایع بیعت تا مرحله شهادت حضرت از اول تا به آخر را شرح می‌دهد. کتاب را عالم بزرگوار حاج میرزاابوالحسن شعرانی از علمای بزرگ ترجمه کرده و با پاورقی‌ها و گاهی اضافاتی که در بعضی قسمت‌ها افزوده، ارزش و اعتبار بیشتری به کتاب داده است.
شیخ عباس قمی از علمای بزرگ، صاحب «مفاتیح الجنان» در ضبط مطالب بسیار دقیق و در فارسی و زبان عربی فصیح بود. وی در سال 1294 هجری قمری در شهر مقدس قم به دنیا آمد. اوایل طفولیتش در همان شهر بود که فنون ادبی را مطابق معمول آن زمان یاد گرفت. سال 1312 به نجف اشرف مشرف شد و چند سال نزد بزرگان و اساتید، تلمذ کرد. به ویژه از محضر سیدالفقهاء آیت‌الله سیدمحمدکاظم طباطبایی یزدی، فقه را آموخت، ولی از آن جائی که بیشتر به احادیث و رجال و درایه علاقه‌مند بود، مدتی را در خدمت حاج میرزاحسین نوری، کسب علم حدیث کرد. از جمعی مشایخ از جمله محدث نوری، سیدحسین صدر مولوی صاحب «تکلمه آمل الامل» و عده دیگری اجازه روایت داشت. او مطالبی را که فایده نداشت، از بیانش دوری می‌کرد و تعصبی در مطالب تشیع و اهل تسنن به خرج نمی‌داد، زیرا مایل بود که از آثارش مردم بهره‌مند شوند، هر چند که از کتاب «کامل و طبری» روایت آورد. وی بعد از مدتی اقامت در نجف، به دلیل عارضه مزاجی و تنگی نفس به قم برگشت و همانجا ماند. در تمام این مدت، تلاشی جز تألیف و جمع‌آوری احادیث نداشت.
ویژگی‌های نفس‌المهموم
یکی از ویژگی‌هایی که «نفس‌المهموم» را از باقی مقتل‌ها شاخص می‌کند، منابع و مراجع معتبری است که حاج شیخ عباس قمی به وسیله آنها توانسته مقتلی جامع و عاری از تحریف را ارائه دهد.
دومین ویژگی مقتل عباس قمی جامعیت آن است. به این معنا که فصول این کتاب تنها به حادثه کربلا نپرداخته است و علاوه بر آن به زندگانی و مبارزات امام حسین(ع) که از تولد حضرت آغاز تا قیام توابین، خروج مختار و مرگ یزید پایان می‌پذیرد.
بخش‌های کتاب
این کتاب یک مقدمه، چندین باب و یک خاتمه دارد. مقدمه آن در مورد ولادت حضرت سیدالشهداء(ع) و داستان فطرس ملک است. باب اول در مناقب امام حسین(ع)، ثواب گریه بر حضرت، لعن بر قاتلان حضرت و اخباری که در شهادت حضرت وارد شده است.
باب دوم، در ذکر وقایع بعد از بیعت مردم با یزید تا زمان شهادت امام حسین(ع) است. این باب خود بر چند فصل است. این فصول از زمان واقعه مرگ معاویه، بیعت گرفتن یزید از مردم، فرمان یزید بر بیعت امام حسین(ع)، خروج امام حسین(ع) از مدینه و ورود به مکه، جریانات کوفه و دعوت کوفیان از امام(ع)، اعزام مسلم بن عقیل به کوفه، شهادت مسلم بن عقیل، هانی بن عروه و عده‌ای دیگر از یاران امام قبل از واقعه کربلا (از قبیل میثم تمار، رشید هجری و ...)، خروج امام حسین(ع) از مکه به طرف عراق و کوفه، ملاقات با حرّ و ممانعت وی از حرکت امام به سوی کوفه، ورود امام به سرزمین کربلا، وقایع مکالمات عمرسعد با امام حسین(ع)، جریانات قبل از عاشورا، شب عاشورا، شروع جنگ در روز عاشورا و شهادت 72 نفر از لشگر حضرت اباعبدالله الحسین(ع) و شهادت حضرت را شامل می‌شود.
باب سوم، در وقایع بعد از شهادت حضرت امام حسین(ع) است که خود، چند فصل را داراست: غارت حرم حضرت حسین(ع)، ذکر وقایع عصر عاشورا، بردن اهل بیت از کربلا به کوفه، دفن حضرت اباعبدالله الحسین(ع) و سایر شهداء، ورود اهل بیت به کوفه و مجلس عبیدالله بن زیاد و خطبه حضرت زینب و امام زین العابدین(ع)، وقایع کوفه از فصل دهم، خبر شهادت امام در مدینه و فرستادن اهلبیت و سرهای شهداء به شام و ذکر وقایع شام و مجلس یزید و شهادت حضرت رقیه و بازگشت آنها از شام به مدینه.
باب چهارم، ناله ملائکه و گریستن آسمان‌ها و زمین و اهل آن، بعد از شهادت حضرت را بیان می‌کند. آنگاه مرثیه و شیون جنّیان بر حضرت و شرح حال دعبل و مرثیه‌های اوست. باب پنجم، ذکر فرزندان و تعداد زوجات اباعبدالله الحسین(ع)، فضیلت زیارت حضرت، ظلم و ستم خلفا بر قبر شریف اوست که خود، شامل چند فصل است.
کتاب خاتمه‌ای دارد که در آن شرح حال توابین، خروج مختار و کشتن قاتلان امام حسین(ع) به دست وی، بیعت مردم با مختار، کشته شدن عبیدالله بن زیاد و آخرین مطلب عاقبت یزید و عاقبت کار مختار است.
نقد صریح نظر علمای گذشته
شیخ عباس هرگاه لازم دیده با صراحت به نقد نظرات علمای گذشته پرداخته است. وی درآغاز کتاب در بخش معرفی منابع، مقتل‌الحسین(ع) مجعول منسوب به ابومِخْنَف را بررسی و رد کرده است. دقت وی در نقد منابع به حدی است که گاهی در جزئیات یک حادثه اظهارنظر می‌کند. مثلاً در جایی مینویسد: «سوار شدن مسلم بن عقیل را بر اسب قبل از شهادتش در کوفه، فقط سید بن طاووس و ابن نماحلی ذکر کردهاند و من سیمی بر آن نیافتم». در داستان دو طفل مسلم، شیخ عباس قمی پس از نقل خبر با صراحت مینویسد: «من این داستان را فقط به اعتماد شیخ صدوق نقل کردم و الا چنین قصهای با این کیفیت و تفصیل از نظر من بعید است.»
موضع شیخ عباس در مورد کتاب «روضة الشهدا» نیز مشخص است. وی در این زمینه به استادش محدث نوری اقتدا می‌کند و واعظ کاشفی نویسنده «روضة الشهدا» را متهم می‌کند که داستانهایی مثل عروسی حضرت قاسم، زعفر جنی و منصور ملک، ذوالجناح و برخی مطالب دیگر را از پیش خود ساخته و پرداخته است.
نکتهای که در ترجمه «نفس‌المهموم» به قلم مرحوم شعرانی قابل توجه و موجب تأسف است، اینکه مترجم در بسیاری موارد دیدگاههای شیخ عباس را تخطئه می‌کند و حداقل در یک مورد سخن شیخ عباس را ترجمه نکرده و به جایش مطلب دیگری را از بحارالانوار ترجمه کرده تا بتواند آنچه را در سر داشته است، به اثبات رساند!
