نقش سرنوشت‌ساز اخلاق پزشکی در درمان
کانون خبرنگاران نبأ: جلوگاه کرامت اخلاقی در دنیای پزشکی در مرحله حساس و سرنوشت‌ساز برخورد پزشک با بیمار است؛ هر قدر این برخورد صمیمانه، شرافتمندانه و احترام‌آمیز باشد، حصول آرمان‌های مقدس پزشکی و امنیت روانی و جسمی بیمار قطعی‌تر خواهد بود.
به گزارش کانون خبرنگاران نبأ وابسته به خبرگزاری ایکنا، رعایت اصول اخلاق پزشکی و برخورد و روش و منش مناسب با بیمار و همراه او در فرهنگ و جامعه ما چه در طب قدیم و چه طب جدید پیشینه غنی دارد و کتب و فصول مختلفی در مورد اخلاق پزشکی در نوشته‌های طبیبان قدیم به‌ویژه زکریای رازی و ابن‌سینا وجود دارد. در طب جدید نیز الگوهای بزرگ اخلاقی وجود دارد که به عنوان نمونه می‌توان به دکتر قریب اشاره کرد.
نقش سرنوشت‌ساز کرامت اخلاقی در پزشکان
جلوه‌گاه این کرامت اخلاقی در دنیای پزشکی در مرحله حساس و سرنوشت‌ساز برخورد پزشک با بیمار است. هر قدر این برخورد انسانی، اخلاقی، عاطفی و صمیمانه، شکوهمند و شرافتمندانه و احترام‌آمیز باشد، حصول آرمان‌های مقدس پزشکی و امنیت روانی و جسمی بیمار و رضایت خاطر او و اطرافیانش قطعی‌تر خواهد بود.
همواره طبیبان و پزشکان در نزد مردم جایگاه والایی داشته‌اند. مردم آنان را محرم اسرار و دردهای خود می‌دانستند و گاه، علاوه بر بیان دردهای جسمی خود، دیگر مشکلات‌شان را نیز با پزشک خود مطرح می‌کردند و از هر دری سخن می‌گفتند. علم پزشکی از سابقه‌ای کهن برخوردار است و این تقدس به همان اندازه قدمت دارد. در گذشته‌های دور، تمامی دانشمندان بزرگ ایرانی و غربی دستی در علم طبابت هم داشته‌اند که از این میان می‌توان به بقراط، جالینوس، سقراط، رازی، ابن‌سینا و حتی شاعرانی مثل نظامی عروضی سمرقندی (قرن ششم هجری قمری) اشاره کرد.
علم پزشکی در گذر زمان از رویکرد سنتی خود جدا شد. طب نوین تلاش که با رویکرد تخصص‌گرایانه و بالتبع جزئی‌نگر در ازدحام بیماری و جمعیت تلاش دارد برای هر دردی دارویی بسازد تا اگر ریشه بیمار برطرف نشد، نشانه‌ها و دردهای آن تسکین یابد. طب نوین آن‌چنان درگیر بیماری و درد شده است که دیگر انسان و روح او را نمی‌بیند. از این‌رو پزشکی نوین نسبت به طب سنتی در نوع درمان و تناسب با روحیه انسان، فاصله بیشتری گرفت و در بازار داروهای شیمیایی سرگرم شد.
دکتر محمد دریایی، متخصص علوم زیستی و گیاهان دارویی در گفت‌وگو با خبرنگار نبأ در تبیین میزان اثربخشی رفتار پزشکان در درمان بیماران، گفت: یکی از عوامل بهبود سریع بیماران نحوه برخورد پزشکان، چه پزشکان طب جدید و چه طبیبان طب سنتی با بیمار است. در طب سنتی که در گذشته طبیب را حکیم میگف
تند بدین لحاظ بود که طبیب قبل از آنکه جسم بیمار را از مرض رها سازد، روح او را التیام و آرامش می‌بخشد.
وی افزود: اساساً بسیاری از بیماری‌ها حاصل خدشه در درون آدمیان است و اختلال جز با اخلاق نیک و رفتار پسندیده اصلاح نمی‌شود و وظیفه طبیب در طب سنتی، رفتار حکیمانه و روانکاوانه است و کالبدشکافی روحی در سبب بیماران و با القای روحیه و انرژی مثبت به بیمار، تلاش می‌کند بیمار را از گرفتاری جسمی نجات بخشد.
رئیس هیئت تحریریه مجله «غذای سالم» به ابن‌سینا و محمد زکریا رازی دو حکیم مسلمان، اشاره کرد و گفت: این دو حکیم درمان خود را بر پایه روانکاوی و شفای بیمار تحلیل مسائل و اختلالات روانی استوار داشتند و بر این باور بودند که ابتدا باید «زیست‌بوم» بیمار و سپس روان بیمار را واکاوی و تحلیل کرده. آنان پارامترهای روحی را برای درمان در نظر داشتند و آن گاه با گفتمان و تجویز داروهای گیاهی و تغذیه سالم به بهبود بیمار کمک می‌کردند و ریشه بیماری را در وجود افراد مبتلا می‌زدودند.
نویسنده کتاب «سردنوش‌ها و دمنوش‌های گیاهی» در ادامه تصریح کرد: در نظام تحول‌برانگیز سلامت و بهداشت اسلامی نیز پیش از طب سنتی بر تقویت روح و روان بر اساس دعا و نیایش و قرآن‌درمانی و اذکار وارده در خصوص شفای بیماران تأکید شده است.
انحراف از مسیر حق یا امتحان؛ ریشه بیماری‌ها
وی با بیان اینکه در باور اسلامی ریشه بیماری‌ها از آسمان نمی‌شود، گفت: بیماری نتیجه گناه و انحراف از مسیر حق و خروج از مرز اعتدال و یا ابتلا و امتحان است. آنجا که حضرت ابراهیم(ع) در مقابل بت‌پرستان اعلام می‌کند: یعنی وقتی بیماری شوم او (خداست) که شفا می‌دهد به این معنا که بیماری از بی‌احتیاطی و عدم رعایت اصول بهداشت و سلامت و جهل به عوامل بیماری‌زا شکل گرفته است.
متخصص علوم زیستی و گیاهان دارویی افزود: قرآن مجید سلامت ابراهیم (ع) در آتش را نتیجه توحید و توحید را محصول فطرت سلیم و پاک معرفی می‌کند. غذای سالم و طیب را موجب سلامت نفس و عمل صالح اعلام می‌دارد و غذاهای ناسالم و حرام را سبب اعمال خبیث و شیطانی می‌داند؛ بنابراین سلامت فرد و جامعه را در طب اسلامی و سنتی، حاصل تغذیه سالم می‌داند.
سبک زندگی غربی و باورهای موهوم؛ عامل معضلات امروز
وی با اشاره به اینکه در جامعه ما انواع بیماری موج می‌زند گفت: برخی از مرز مشکل و معضل گذشته تا سرحد بحران و سونامی رسیده، همه حاصل دوری از آموزه‌های طبی و بهداشتی اسلامی و سنتی ماست، سبک زندگی‌ها، غربی است اما باورها اسلامی است و بسیار آمیخته به خرافات و موهومات است، قرآن مغفول و مهجور مانده و آموزه‌ها، آمیزه‌ای از باورهای غلط و بدآموزی‌هاست.
دریایی ادامه داد: برخی از پزشک‌نماها در هردو گروه (طب مدرن و طب سنتی) فقط در اندیشه آبادی دنیای خویش‌اند و کاری به علم و حکمت و سلامت ندارند. با پندار اهریمن‌اند و گفتار خشن و کردار ابلهانه سود خویش را در زیان کسانی می‌بینند و عیش و عشرت خود را میزها و سفرهای رنگین حاصل از دسترنج و رنج بیماران دانسته و پیوسته با داروهای شیمیایی، اوضاع بیمار را وخیم‌تر می‌سازند و با سخنان یأس‌آمیز، روح و روان بیمار را به عرصه نومیدی می‌کشانند و اصطلاحاً تضعیف روحیه می‌کنند.
وی در پایان تصریح کرد: برخی نیز در گروه یادشده به بیمار انرژی مثبت می‌بخشند و وجودشان را سرشار از امید و توانمندی می‌سازند و همین حرکت موجبات فرآیند بهبودی تدریجی را فراهم می‌سازد و این همان است که باورها به مدد دعا و نیایش تقویت می‌شود و در توسلات به ذیل عنایات اولیای الهی و اهل بیت(ع) تبلوریافته و تا مرز ساحل و سلامت می‌کشاند. آیات الهی قرآن نیز در راستای بشارت به انسان، جملگی، انرژی مثبت است.
کرامت، رضایت و آگاهی؛ حقوق اولیه بیمار
احسان شمسی گوشکی، دبیر کمیته کشوری اخلاق در پژوهش‌های علوم پزشکی اظهار کرد: هدف از رسالت پیامبر(ص) بحث اخلاق بود و حدیث مشهوری که اشاره دارد به اخلاق نبی مکرم(ص) که حضرت فرمودند: «إنَّما بُعِثتُ لاُتَمِّمَ مَکارِمَ الاخلاقِ». تعریفی که خداوند درباره پیامبر(ص) می‌کنند نیز بسیار بالاست: «وَ اِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظیمٍ».
وی افزود: بنابر این پیامبر اکرم(ص) هم خودش اسوه و الگوی اخلاقی است و هم پیامبری است که برای مکارم اخلاق مبعوث شده است. در روایت هست که روزی پیامبر(ص) از مکه به طائف می‌رفت که زیر درختی نشسته بود، غلامی به نام عدان خوشه انگوری را برای پیامبر می‌برد و این غلام چند لحظه‌ای را که در خدمت پیامبر بود بر اثر رفتار محبت‌‌آمیز و اخلاقی پیامبر، تحت تأثیر قرار گرفته و مسلمان شد.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم پزشکی افزود: به بیان شریف امیرالمؤمنین(ع)، پیامبر اکرم (ص) «طَبِیبٌ دَوَّارٌ بِطِبِّهِ؛ پزشکى است که با طبّ خویش پیوسته در گردش است» بوده‌اند. طبیبی که برخلاف عرف طبیب امروز مریض به سراغ طبیب برود، حال که پیامبر(ص) طبیب معنوی بودند که رسالتش را به همراه خودش دارد.
وی با بیان اینکه اخلاق پزشکی چیزی جدا از اخلاق عمومی و اخلاق اسلامی نیست، گفت: به این مفهوم همان طوری که به عنوان مسلمان موظف هستیم از سیره نبی مکرم اسلام(ص) به عنوان الگویی اخلاقی و الگویی رفتاری تبعیت کنیم، در اخلاق پزشکی نیز باید این اصول را رعایت کنیم .به عنوان مثال گاهی باید به بیمار احترام بگذاریم و به فرموده پیامبر(ص) در سلام کردن همیشه پیشی بگیریم، اینها همه از آداب و روابط اجتماعی هستند که مد نظر اسلام است.
گوشکی با بیان اینکه مباحث در حوزه اخلاق پزشکی مباحث فنی اخلاق پزشکی هستند، گفت: فقط بحث آداب معاشرت با بیمار نیست بنابراین در مورد آداب معاشرت ما باید با بیمار با حداکثر ادب و نزاکت و با حفظ شأن و کرامت انسانی بیمار برخورد کنیم. اما منابع اخلاقی ما غیر از منابع شرعی ما نیستند، قاعدتا منابع اخلاقی ما مهم‌تر از همه قرآن بعد از این سیره نبوی(ص) و سیره ائمه اطهار(ع) و نهایتا عقل و اجماع است.
وی با بیان اینکه در نگاه شیعه عقل جایگاه والایی دارد، تصریح کرد: پویایی و برتری فقه شعیه این هست که جایگاه عقل در این فقه بسیار روشن هست. وقتی بحث عقل مورد بحث هست قاعدتا هر انسان خردمند در این کره خاکی استدلال عقلی بیاورد. این برای ما قابل پذیرش هست و واضح و مشخص است تعارضی نداشته باشیم، خیلی راحت‌تر با کسانی که می‌اندیشند گفت‌وگو کنیم. به دلیل اینکه عقل را در منابع خودمان داریم.
دبیر کمیته کشوری اخلاق در پژوهش‌های علوم پزشکی با بیان اینکه اولین اصلی که در اخلاق پزشکى باید رعایت شود کرامت انسانی است، گفت: کرامت انسانی همواره باید رعایت شود و احترام در آداب معاشرت با بیمار و همراهانش از اصول حتمی است. قرآن کریم می‌فرماید: «وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنِی آدَمَ». (اسراء/ 70) این کرامتی است که منشأش امر الهی است، خداوند متعال این کرامت رابه انسان داده و همه انسانها موظف‌اند این کرامت را رعایت کنند.
وی افزود: در اخلاق پزشکی همان طوری که خداوند در مورد بحث کرامت می‌فرمایند: ما شما را در رنگ‌ها و چهره‌ها و ملیت‌های مختلف آفریدیم و هیچ کدام از این ملاک‌ها باعث برتری انسانها نمی‌شود، در اخلاق پزشکی نیز بدون در نظر گرفتن ناتوانی‌ها، وضعیت مالی، قومیت، جنسیت، نژاد و مذهب باید برخورد اصولی شود. هیچ کدام از این ویژگی‌ها باعث برتری بیماری نمی‌شود و در برخورد پزشکان نباید تاثیر داشته باشد.
گوشکی با تقبیح نگاه ابزاری به بیمار گفت: نگاه پزشکان باید کاملا انسانی باشد. درمان باید آگاهانه و آزادانه باشد و باید به این اصل احترام بگذاریم. اگر می‌خواهیم درمانی برای بیمار تجویز کنیم باید رضایت بیمار را در نظر بگیریم. باید آگاهی‌های لازم را از بیمار بگیریم و اطلاعات کافی را در اختیار بیمار قرار دهیم. البته واضح است که اگر رضایت ناخواسته یا از روی تردید باشد، باز هم از تأثیر آن کاسته نمی‌شود. با این وجود، نباید منکر پیش‌شرط بودن آگاهی در ابراز رضایت شد. مردم نمی‌توانند نسبت به چیزهایی که از آن آگاهی ندارند، رضایت دهند؛ بنابراین رضایت، بدون آگاهی اعتبار ندارد.
وی با بیان اینکه اصل مهم دیگر احترام به حقوق بیمار است گفت: بیمار باید به بهترین شکل ممکن معاینه، تشخیص و درمان شود و همکاران ما موظف هستند که اعتماد را برای بیمار ایجاد کنند و اینکه رابطه متقابل را رعایت کنند .البته مردم و جامعه نقش خیلی مهمی در اینکه تأیید کنند که پزشکان چطور برخورد کنند دارند.
دبیر کمیته کشوری اخلاق در پژوهش‌های علوم پزشکی با بیان اینکه برای پزشکان رعایت اخلاق پزشکی یک برتری نسبی و مزیت نسبی است، گفت: مردم باید رعایت اخلاق پزشکی را مطالبه کنند و همکاران پزشک ما تغییرات اجتماعی را به‌درستی درک کنند. امروزه سطح آگاهی اجتماعی مردم بالا رفته و این بیمار با اطلاعات کاملی وارد مطب شده است. اکنون مانند دوره‌های گذشته نیست که مردم بی‌سواد باشند و سطح آگاهی‌های‌شان کم باشد. باید از پدرسالاری پزشکی به سمت بیمارسالاری محوری حرکت کنیم.
تقوی و خیرخواهی لازمه طبابت
اساسا هدف از بعثت پیامبر اکرم(ص) به کمال رساندن مکارم اخلاقی بود و بزرگ‌ترین معلم اخلاق پیامبر اسلام (ص) بود که با شعار «إنَّما بُعِثتُ لاُتَمِّمَ مَکارِمَ الخلاقِ» مبعوث شد. از این لحاظ اخلاق حرفه‌ای بر اساس موازین اسلامی در تمامی مشاغل باید لحاظ شود؛ از این رو برخورد اخلاق‌مدارانه پزشکان با بیماران، می‌بایست سرلوحه خدمات پزشکی قرار گیرد تا از رهگذر این اصول به اهداف متعالی پزشکی که نجات جان و مداوا و حفظ حیات و سلامت آنان و ایجاد امنیت جسمی و روانی افراد جامعه و جلب رضایت مردم و لازمه رضایت خالق است، محقق شود. امیرالمؤمنین(ع) در رابطه عمیق پزشکی و اخلاق می‌فرمایند: «من تطبّب فلیتق الله و لینصح و لیجتهد؛ کسی که طبابت می‌کند باید تقوای الهی پیشه کند و خیرخواه (نسبت به مردم) و تلاشگر باشد».
ترنم نوای امیدبخش در روح حساس بیمار
پزشک باید نگاه امیدبخش به بیمار داشته باشد؛ چراکه روح حساس و لطیف بیمار، تمام کنش‌ها و واکنش‌هاى اطراف خویش را دریافت می‌کند و تحت نظر دارد. نگاهى که از روى نشاط و خشنودى است به بیمار امید می‌بخشد و نگاه تند و تأثرآمیز، روح امید را از بیمار می‌ستاند که هر یک از این دو در بهبود و یا شدت بیمارى او تأثیر بسزایى دارند. ازاین‌رو باید به کیفیت نگاه توجه و از نگاه‌هاى طولانى به بیمار، پرهیز کرد.
تقویت آگاهی و رضایت‌مندی بیمار
رضایت، باید آگاهانه و آزادانه باشد. البته واضح است که اگر رضایت ناخواسته یا از روی تردید، باز هم از تأثیر آن کاسته نمی‌شود. با این وجود، نباید منکر پیش‌شرط بودن آگاهی در ابراز رضایت شد؛ بنابراین رضایت، بدون آگاهی اعتبار ندارد. بسیاری از مواد قانونی درباره رضایت، شامل آگاهی نیز می‌شود. همچنین لازم است تا نهایت سعی خود را مبذول دارند تا بیمار مطمئن شود که به بهترین وجه معالجه خواهد شد و بیمار به پزشک خود اعتماد کند و بر طبق قانون، رضایت بیمار باید آگاهانه و آزادانه باشد. پس پزشک باید بیمار را از وضعیت سلامت خودآگاه سازد و خطرات و اثرات جانبی و احتمالی که ممکن است از درمان یا عمل جراحی نشئت بگیرد را برای او بیان کند.
با اصلاح کامل الگوی پزشکی و درک جامع تغییرات اجتماعی از یک سو مردم باید به پزشکان متعهد که علم را به زیور حکمت آراسته‌اند و مشفقانه و منصفانه کار می‌کنند، اعتماد کنند و از سوی دیگر بیمار از پدرسالاری پزشکی به سمت بیمار سالاری محوری حرکت کند.
*زهرا پاک‌سیرت
