نگاهی به آثار و زندگی آيت‌الله ملا «غلامرضا آرانی»
مرحوم آيت‌الله ملا «غلامرضا بن محمدجعفربن نورالوری بن ملا ابوالحسن بن ملا محمدتقی آرانی» كه از علمای بزرگ سده 13 هجری شمسی است، در شهرستان آران و بيدگل چشم به جهان گشود، كودكی را با زندگانی فقيرانه‌ای پشت سر نهاد و چون دريافته بود كه عزت و غنای آدمی در كسب فضائل و كمالات است پا به عرصه علم و دين نهاد.
اين عالم و انديشمند تحصيلاتش را در آران و بيدگل و كاشان نزد ملا «علی بن آقا حسن آرانی»، ملا «محمدعلی آرانی»، ميرزا «ابوالحسن بن ميرزا مؤمن آقاسی» و نراقی دوم «ملا احمد فاضل نراقی» گذرانيد و در قم نزد صاحب قوانين «ميرزای قمی» تلمذ كرد.
مدتی نيز در اصفهان، علوم عقلی را فراگرفت، شرح تجريد را نزد ملا «رفيع خلخالی»، مشاعر ملا صدرا را در محضر ملا «ولی‌الله»، شوراق سهروردی را نزد حاج سيد «يوسف مازندرانی»، شواهدالربوبيه را در حضور ملا «علی نوری» و درايه شيخ بهايی با مقداری از مدارك نزد سيد «رشتی» مباحثه كرد.
خوشبختانه بعضی از كتاب‌های بازمانده از اين عالم بزرگوار در كتابخانه‌های گرانقدری همچون كتابخانه آستان قدس رضوی، مجلس شورای اسلامی، آيت‌الله مرعشی نجفی، آستانه حضرت معصومه، امامزاده محمد هلال بن علی (ع) آران و بيدگل نگهداری می‌شود.
وزش تندباد زمانه آن هم در ديار فراموش شده كوير و سوزندگی بی‌پايان آفتاب بر دامنه گسترده آن، هيچگاه نتوانست استقامت را از كويريان بگيرد و در حسرت اين آرزوی ديرينه، ناجوانمردانه می‌تازد تا ريشه‌ها را در كوير بخشكاند و برهمه چيز پرده فراموشی بگستراند اما تا استقامت باشد تسليم، معنايی ندارد و تا معرفت يافت شود، فراموشی و خاموشی ناممكن خواهد بود.
او نيز از جمله كويريان محروم بود اما چون از سرچشمه معرفت لختی نوشيده بود و حيات در روح مواجش جوشيده بود تسليم ناپذير در برابر جهل و جمود ايستادگی كرد و جانانه و جوانمردانه به پيكار با موانع رشد ذهنی و روحی پرداخت تا با كشف سرمايه‌های فكری و روانی ثابت كند كه محروميت‌های محيطی و صوری گرچه جانكاه و دردآور است اما قادر نيست اراده و استقامت راست‌قامتان را فرو نشاند و آنها را از رسيدن به كمال واقعی باز دارد.
او عالمی بود كه به گواه آثارش با مشعل دانايی به روشنگری در اين ديار غريب می‌پرداخت، اگر حسب حالش را بخوانيم باور خواهيم كرد كه كوير را گوهرانی است گرانقدر اما گمنام و ناپيدا.
مسافرت‌های متعدد اين عالم جليل به نقاط مختلف به‌ويژه حضور در مراكز علمی بزرگی چون حوزه‌های علميه كربلا، اصفهان، قم و تلمذ در نزد استادان نام‌آوری همچون ميرزای قمی و سيد علی مجاهد و تتبع در تأليفاتش نشان می‌دهد كه آيت‌الله ملا «غلامرضا آرانی» عالمی محقق و مدقق بوده است چنانكه آيت‌الله ملا حبيب‌الله شريف كاشانی در لباب‌الالقاب درباره او می‌نويسد: «ملا غلامرضا كان عالماً زاهداً فاضلاً محتاطاً من تلاميذ صاحب الرياضی و كان للحاج سيد محمدتقی الكاشی المقدم له الذكر فی الدرس و بينهما مخالطه تامه و له مؤلفات كثيرة منها الرسالة الهلالية فی احوال هلال بن علی (ع) و ...».
مرحوم آيت‌الله «مرعشی نجفی» ضمن معرفی يكی از كتاب‌هايش (به‌نام تنبيه‌الطالبين) او را «علامه آخوند» ناميده است، ملا «محمدجعفر استرآبادی» هم ضمن تحرير اجازه‌ای برای ايشان او را «فريد زمان، فاضل كامل و عالم عامل» می‌نامد، همچنين در تقريظی كه بر كتاب «عوائد اليام و قوائد الانام» او نوشته شده است از اين شخصيت دينی به‌عنوان نخبة‌الفضلا، زبدة‌الخيار و ... ياد كرده‌اند.
نگاهی به تأليفات و آثار قلمی بجا مانده از اين عالم محقق كه تنوع فنون و كثرت علوم فقهی از ويژگی‌های بارز اوست و چون گوهری پرفروغ در حوزه انديشه فقهی و تحقيق می‌درخشد، گواه صادقی است بر اينكه آيت‌الله ملا غلامرضا آرانی در عصر خويش خدمات علمی ارزنده‌ای انجام داده است.
بی‌گمان روحيه انزواطلبی، گستره تحقيق و مطالعات و نيز اشتغالاتی از قبيل تدريس و تدرس و ... موجب شده است كه او انزوا را اختيار كند، مع‌الوصف اشتهار علمی و مراتب معنوی او در ميان معاصرانش زبانزد عام و خاص بوده است.
آيت‌الله ملا غلامرضا آرانی همچون ديگر علمای دينی در روزگاری كه فقر و تهيدستی حيات جامعه‌اش را در خود فرو برده بود با همت و اراده‌ای وصف‌ناپذير پا در عرصه علم و حقيقت می‌نهد و با تحمل مشكلات و سختی‌های فراوانی از ديار خود هجرت می‌كند و در غربت و تنهايی، ساليان درازی را در سلوك تحقيق و تهذيب می‌گذراند تا به سهم خويش در پاسبانی از حريم دين، ادای دين كرده باشد.
از مجموع 30 اثری كه به او منسوب است و جملگی در زمره آثار خطی بشمار می‌رود، برخی از آنها موجود و بعضی ديگر مفقود است كه گمان می‌رود در انحصار اشخاصی خاص باشد.
خوشبختانه بعضی از كتاب‌های بازمانده از اين عالم بزرگوار در كتابخانه‌های گرانقدری همچون كتابخانه آستان قدس رضوی، مجلس شورای اسلامی، آيت‌الله مرعشی نجفی، آستانه حضرت معصومه (ع)، امامزاده محمد هلال بن علی (ع) آران و بيدگل نگهداری می‌شود.
از مطالعه مجموعه زندگانی پر فراز و نشيب اين عالم فاضل به تعبير صاحب اعيان الشيعه می‌توان به اوصاف و خصايلی برجسته دست يافت كه از آن جمله وجود قناعت و استقامت، رياضت‌های ممتد علمی و فكری، داشتن مشی تحقيقی در تأليف آثار، تكيه بر منطق استعانت و عبادت و نيز استغنای روحی در ساختار شخصيت مرحوم آيت‌الله ملا غلامرضا آرانی به چشم می‌خورد، به‌گونه‌ای كه جملگی اين اوصاف تا پايان حيات علمی و زندگانی اجتماعی او ادامه داشته است.
سرانجام دفتر عمر اين استوانه‌ی استوار علم و دانش در سال 1265 هجری قمری بسته شد و پس از 73 سال حيات پربركت به ديدار حق شتافت و پيكر مطهرش را بنا به وصيتی كه كرده بود به نجف اشرف انتقال دادند و در وادی‌السلام نجف به آغوش خاك سپردند.
اگرچه افزون بر آنچه خود او به بعضی از فرازهای زندگی‌اش اشاره كرده و يا مطالبی بسيار اندك در گوشه و كنار به چشم می‌خورد و تحقيقات جامعی درباره او صورت نگرفته است با اين وجود سيری در آثار علمی‌اش می‌تواند سرفصلی مناسب برای شناخت حيات پربركت اين عالم فرزانه باشد؛ به آن اميد كه با احيای نام و آثارش چنين عالمان بزرگی كه هستی خويش را در راه اعتلای معرفت دينی سپری كرده‌اند و پرده از نامكشوفه‌های معارف بشری برداشته‌اند، بتوانيم ره‌توشه‌ای برای رهروان اين راه مقدس فراهم آوريم.
1- جوامع الكلم و منابع الحكم (سال تأليف 1232)/ مستقل / كتابخانه امامزاده محمد هلال (ع) آران
2- جامع الشتات و قالع الشبهات (سال تأليف 1232) / مجموعه / كتابخانه امامزاده محمد هلال (ع) آران
3- شرح روضة‌البهيه (حاشيه بر كتاب حدود و ديات)(سال تأليف 1232) / مجموعه / كتابخانه امامزاده محمد هلال (ع) آران
4- عوائد الايام و قوائدالانام، 2 جلد (سال تأليف 1236) / مستقل / كتابخانه شخصی ميثم نمكی
5- كنوزالجواهر و معادن الزواهر (سال تأليف 1237) / مستقل / كتابخانه امامزاده محمد هلال (ع) آران
6- رسالة هلاليه (سال تأليف 1241) / مستقل / كتابخانه مدرسه علميه امام خمينی (ره) كاشان و كتابخانه شخصی مرحوم تشكری
7- اجوبة الاسئله (سا ل تأليف 1250 ) / مستقل / كتابخانه امامزاده محمد هلال(ع) آران
8- الطرائف الظرايف و الغوالی العوالی (سال تأسيس 1251) / مستقل/ كتابخانه امامزاده محمد هلال (ع) آران
9- قلائد اللآلی (سال تأليف 1241)/مستقل / كتابخانه آستان قدس رضوی و مجلس شورای اسلامی
10- الدررالمنثورة و الجواهرالمبروره (سال تأسيس 1259)/ مجموعه / كتابخانه امامزاده محمد هلال (ع) آران
11- مجموعه سؤوال و جواب (سال تأسيس 1259)/ مجموعه / كتابخانه امامزاده محمد هلال (ع) آران
12- تنبيه الطالبين (سال تأسيس 1259)/ مجموعه / كتابخانه آيت‌الله مرعشی نجفی (ره) قم
13- شرح شافيه (سال تأسيس 1259)/ مستقل / كتابخانه امامزاده محمد هلال (ع) آران
14- حجة البالغه (5 جلد)
15- بدايع الزرايع و ذرايع البدايع
16- كلمات تامات
17 و 18 و 19 و 20 – رساله‌های نباتيه، نقليه، چلبانيه، حليسبانيه
21- تذكره قری‌الثلاث
22- جامع نافع
23- حاوی‌الشوارد و منهل‌الوارد
24- اشعار عربی
25- نكت‌البالغه
26- ترجمه مصباح‌الشريعه
27- فلك‌الجاريه
28- رساله‌العنوانات و مجمل‌التفصيلات
29- ملتقطات
30- شرح بر زيارت جامعه (فارسی)
علاوه بر اين، كتاب‌هايی نيز موجود است كه آيت‌الله ملا غلامرضا خود تحرير كرده و يا بر آن حاشيه نوشته كه از آن جمله می‌توان به «اساس الاحكام نراقی»، «تحرير اربعين» والد شيخ بهائی و «رواشح ميرداماد» اشاره كرد.
مدتی نيز در اصفهان، علوم عقلی را فراگرفت، شرح تجريد را نزد ملا «رفيع خلخالی»، مشاعر ملا صدرا را در محضر ملا «ولی‌الله»، شوراق سهروردی را نزد حاج سيد «يوسف مازندرانی»، شواهدالربوبيه را در حضور ملا «علی نوری» و درايه شيخ بهايی با مقداری از مدارك نزد سيد «رشتی» مباحثه كرد.
خوشبختانه بعضی از كتاب‌های بازمانده از اين عالم بزرگوار در كتابخانه‌های گرانقدری همچون كتابخانه آستان قدس رضوی، مجلس شورای اسلامی، آيت‌الله مرعشی نجفی، آستانه حضرت معصومه، امامزاده محمد هلال بن علی (ع) آران و بيدگل نگهداری می‌شود.
وزش تندباد زمانه آن هم در ديار فراموش شده كوير و سوزندگی بی‌پايان آفتاب بر دامنه گسترده آن، هيچگاه نتوانست استقامت را از كويريان بگيرد و در حسرت اين آرزوی ديرينه، ناجوانمردانه می‌تازد تا ريشه‌ها را در كوير بخشكاند و برهمه چيز پرده فراموشی بگستراند اما تا استقامت باشد تسليم، معنايی ندارد و تا معرفت يافت شود، فراموشی و خاموشی ناممكن خواهد بود.
او نيز از جمله كويريان محروم بود اما چون از سرچشمه معرفت لختی نوشيده بود و حيات در روح مواجش جوشيده بود تسليم ناپذير در برابر جهل و جمود ايستادگی كرد و جانانه و جوانمردانه به پيكار با موانع رشد ذهنی و روحی پرداخت تا با كشف سرمايه‌های فكری و روانی ثابت كند كه محروميت‌های محيطی و صوری گرچه جانكاه و دردآور است اما قادر نيست اراده و استقامت راست‌قامتان را فرو نشاند و آنها را از رسيدن به كمال واقعی باز دارد.
او عالمی بود كه به گواه آثارش با مشعل دانايی به روشنگری در اين ديار غريب می‌پرداخت، اگر حسب حالش را بخوانيم باور خواهيم كرد كه كوير را گوهرانی است گرانقدر اما گمنام و ناپيدا.
مسافرت‌های متعدد اين عالم جليل به نقاط مختلف به‌ويژه حضور در مراكز علمی بزرگی چون حوزه‌های علميه كربلا، اصفهان، قم و تلمذ در نزد استادان نام‌آوری همچون ميرزای قمی و سيد علی مجاهد و تتبع در تأليفاتش نشان می‌دهد كه آيت‌الله ملا «غلامرضا آرانی» عالمی محقق و مدقق بوده است چنانكه آيت‌الله ملا حبيب‌الله شريف كاشانی در لباب‌الالقاب درباره او می‌نويسد: «ملا غلامرضا كان عالماً زاهداً فاضلاً محتاطاً من تلاميذ صاحب الرياضی و كان للحاج سيد محمدتقی الكاشی المقدم له الذكر فی الدرس و بينهما مخالطه تامه و له مؤلفات كثيرة منها الرسالة الهلالية فی احوال هلال بن علی (ع) و ...».
مرحوم آيت‌الله «مرعشی نجفی» ضمن معرفی يكی از كتاب‌هايش (به‌نام تنبيه‌الطالبين) او را «علامه آخوند» ناميده است، ملا «محمدجعفر استرآبادی» هم ضمن تحرير اجازه‌ای برای ايشان او را «فريد زمان، فاضل كامل و عالم عامل» می‌نامد، همچنين در تقريظی كه بر كتاب «عوائد اليام و قوائد الانام» او نوشته شده است از اين شخصيت دينی به‌عنوان نخبة‌الفضلا، زبدة‌الخيار و ... ياد كرده‌اند.
نگاهی به تأليفات و آثار قلمی بجا مانده از اين عالم محقق كه تنوع فنون و كثرت علوم فقهی از ويژگی‌های بارز اوست و چون گوهری پرفروغ در حوزه انديشه فقهی و تحقيق می‌درخشد، گواه صادقی است بر اينكه آيت‌الله ملا غلامرضا آرانی در عصر خويش خدمات علمی ارزنده‌ای انجام داده است.
بی‌گمان روحيه انزواطلبی، گستره تحقيق و مطالعات و نيز اشتغالاتی از قبيل تدريس و تدرس و ... موجب شده است كه او انزوا را اختيار كند، مع‌الوصف اشتهار علمی و مراتب معنوی او در ميان معاصرانش زبانزد عام و خاص بوده است.
آيت‌الله ملا غلامرضا آرانی همچون ديگر علمای دينی در روزگاری كه فقر و تهيدستی حيات جامعه‌اش را در خود فرو برده بود با همت و اراده‌ای وصف‌ناپذير پا در عرصه علم و حقيقت می‌نهد و با تحمل مشكلات و سختی‌های فراوانی از ديار خود هجرت می‌كند و در غربت و تنهايی، ساليان درازی را در سلوك تحقيق و تهذيب می‌گذراند تا به سهم خويش در پاسبانی از حريم دين، ادای دين كرده باشد.
از مجموع 30 اثری كه به او منسوب است و جملگی در زمره آثار خطی بشمار می‌رود، برخی از آنها موجود و بعضی ديگر مفقود است كه گمان می‌رود در انحصار اشخاصی خاص باشد.
خوشبختانه بعضی از كتاب‌های بازمانده از اين عالم بزرگوار در كتابخانه‌های گرانقدری همچون كتابخانه آستان قدس رضوی، مجلس شورای اسلامی، آيت‌الله مرعشی نجفی، آستانه حضرت معصومه (ع)، امامزاده محمد هلال بن علی (ع) آران و بيدگل نگهداری می‌شود.
از مطالعه مجموعه زندگانی پر فراز و نشيب اين عالم فاضل به تعبير صاحب اعيان الشيعه می‌توان به اوصاف و خصايلی برجسته دست يافت كه از آن جمله وجود قناعت و استقامت، رياضت‌های ممتد علمی و فكری، داشتن مشی تحقيقی در تأليف آثار، تكيه بر منطق استعانت و عبادت و نيز استغنای روحی در ساختار شخصيت مرحوم آيت‌الله ملا غلامرضا آرانی به چشم می‌خورد، به‌گونه‌ای كه جملگی اين اوصاف تا پايان حيات علمی و زندگانی اجتماعی او ادامه داشته است.
سرانجام دفتر عمر اين استوانه‌ی استوار علم و دانش در سال 1265 هجری قمری بسته شد و پس از 73 سال حيات پربركت به ديدار حق شتافت و پيكر مطهرش را بنا به وصيتی كه كرده بود به نجف اشرف انتقال دادند و در وادی‌السلام نجف به آغوش خاك سپردند.
اگرچه افزون بر آنچه خود او به بعضی از فرازهای زندگی‌اش اشاره كرده و يا مطالبی بسيار اندك در گوشه و كنار به چشم می‌خورد و تحقيقات جامعی درباره او صورت نگرفته است با اين وجود سيری در آثار علمی‌اش می‌تواند سرفصلی مناسب برای شناخت حيات پربركت اين عالم فرزانه باشد؛ به آن اميد كه با احيای نام و آثارش چنين عالمان بزرگی كه هستی خويش را در راه اعتلای معرفت دينی سپری كرده‌اند و پرده از نامكشوفه‌های معارف بشری برداشته‌اند، بتوانيم ره‌توشه‌ای برای رهروان اين راه مقدس فراهم آوريم.
1- جوامع الكلم و منابع الحكم (سال تأليف 1232)/ مستقل / كتابخانه امامزاده محمد هلال (ع) آران
2- جامع الشتات و قالع الشبهات (سال تأليف 1232) / مجموعه / كتابخانه امامزاده محمد هلال (ع) آران
3- شرح روضة‌البهيه (حاشيه بر كتاب حدود و ديات)(سال تأليف 1232) / مجموعه / كتابخانه امامزاده محمد هلال (ع) آران
4- عوائد الايام و قوائدالانام، 2 جلد (سال تأليف 1236) / مستقل / كتابخانه شخصی ميثم نمكی
5- كنوزالجواهر و معادن الزواهر (سال تأليف 1237) / مستقل / كتابخانه امامزاده محمد هلال (ع) آران
6- رسالة هلاليه (سال تأليف 1241) / مستقل / كتابخانه مدرسه علميه امام خمينی (ره) كاشان و كتابخانه شخصی مرحوم تشكری
7- اجوبة الاسئله (سا ل تأليف 1250 ) / مستقل / كتابخانه امامزاده محمد هلال(ع) آران
8- الطرائف الظرايف و الغوالی العوالی (سال تأسيس 1251) / مستقل/ كتابخانه امامزاده محمد هلال (ع) آران
9- قلائد اللآلی (سال تأليف 1241)/مستقل / كتابخانه آستان قدس رضوی و مجلس شورای اسلامی
10- الدررالمنثورة و الجواهرالمبروره (سال تأسيس 1259)/ مجموعه / كتابخانه امامزاده محمد هلال (ع) آران
11- مجموعه سؤوال و جواب (سال تأسيس 1259)/ مجموعه / كتابخانه امامزاده محمد هلال (ع) آران
12- تنبيه الطالبين (سال تأسيس 1259)/ مجموعه / كتابخانه آيت‌الله مرعشی نجفی (ره) قم
13- شرح شافيه (سال تأسيس 1259)/ مستقل / كتابخانه امامزاده محمد هلال (ع) آران
14- حجة البالغه (5 جلد)
15- بدايع الزرايع و ذرايع البدايع
16- كلمات تامات
17 و 18 و 19 و 20 – رساله‌های نباتيه، نقليه، چلبانيه، حليسبانيه
21- تذكره قری‌الثلاث
22- جامع نافع
23- حاوی‌الشوارد و منهل‌الوارد
24- اشعار عربی
25- نكت‌البالغه
26- ترجمه مصباح‌الشريعه
27- فلك‌الجاريه
28- رساله‌العنوانات و مجمل‌التفصيلات
29- ملتقطات
30- شرح بر زيارت جامعه (فارسی)
علاوه بر اين، كتاب‌هايی نيز موجود است كه آيت‌الله ملا غلامرضا خود تحرير كرده و يا بر آن حاشيه نوشته كه از آن جمله می‌توان به «اساس الاحكام نراقی»، «تحرير اربعين» والد شيخ بهائی و «رواشح ميرداماد» اشاره كرد.
