بزرگداشت حافظ، بزرگداشت فرهنگ قرآنی و اسلامی و ايرانی است

به گزارش خبرگزاری قرآنی ايران (ايكنا) شعبه فارس، در آستانه 20 مهرماه سالروز بزرگداشت حافظ، متن كامل سخنرانی رهبر فرزانه انقلاب به اين شرح است:
بسم‏الله الرحمن الرحيم
الحمدلله والصلات علی رسول الله و علی آله الطاهرين المعصومين
به حُسن خُلق و وفا كس به يار ما نرسد
تو را در اين سخن انكار كار ما نرسد
اگرچه حُسن فروشان به جلوه آمده‌اند
كسی به حُسن و ملاحت به يار ما نرسد
به حق صحبت ديرين كه هيچ محرم راز
به يار يك جهت حق‏گزار ما نرسد
هزار نقش بر آمد ز كلك صنع و يكی
به دلپذيری نقش نگار ما نرسد
هزار نقد به بازار كائنات آرند
يكی به سكه صاحب عيار ما نرسد
دريغ قافله عمر كانچنان رفتند
كه گَردشان به هوای ديار ما نرسد
بسوخت حافظ و ترسم كه شرح قصه او
به سمع پادشه كامكار ما نرسد
بهترين فاتحه سخن، در بزرگداشت اين عزيز،ِ هميشگیِ ملت ايران و گوهر يك‏دانه فرهنگ فارسی، سخنی از خود او بود كه اين غزل به‌عنوان ابراز ارادتی به خواجه شيراز، بزرگ شاعرِ تمامی قرون و اعصار در حضور شما عزيزان، برادران و خواهران و ميهمانان گرامی خوانده شد.
حافظ، درخشان‏ترين ستارۀ فرهنگ فارسی است. در طول اين چند قرن تا امروز هيچ شاعری به قدر حافظ در اعماق و زوايای ذهن و دل ملت ما نفوذ نكرده است. او شاعر تمامی قرن‏هاست و همۀ قشرها از عرفای مجذوب جلوه‌های الهی تا اديبان و شاعران خوش ذوق، تا رندان بی‌سر و پا و تا مردم معمولی هركدام در حافظ، سخن دل خود را يافته‏اند و به زبان او شرح وصف حال خود را سروده‏اند، شاعری كه ديوان او تا امروز هم پُرنشرترين و پُرفروش‏ترين كتاب بعد از قرآن است و ديوان او در همه جای اين كشور و در بسياری از خانه‏ها يا بيشتر خانه‌ها با قداست و حرمت در كنار كتاب الهی گذاشته می‌شود؛ شاعری كه لفظ و معنا و قالب و محتوا را با هم به اوج رسانده است و در هر مقوله‏ای زبده‏ترين و مؤجزترين و شيرين‎ترين گفته را دارد.
البته در جامعه ما و در بيرون از كشور ما درباره حافظ سخن‏ها گفته‎اند و قلم‎ها زده‎اند و به ده‎ها زبان، ديوان او را برگردانده‎اند، صدها كتاب در شرح حال او يا ديوان شعرش نوشته‎اند، اما همچنان حافظ ناشناخته مانده است.
اين را اعتراف می‎كنيم و براساس اين اعتراف بايد حركت كنيم و اين كنگره، بزرگ‌ترين هنرش ان شاء الله اين خواهد بود كه اين حركت، گامی به جلو باشد. در اين كنگره اساتيد بزرگ، شعرا، ادبا و صاحب فضيلتان و افراد صاحب‌نظر بحمدالله بسيارند، بايد بگويند و بسرايند و بنويسند و پس از اين جلسه هم بايد اين حركت ادامه پيدا كند. ما حافظ را فقط به‌عنوان يك حادثۀ تاريخی ارج نمی‌نهيم، بلكه حافظ همچنين حامل يك پيام و يك فرهنگ است.
دو خصوصيت وجود دارد كه ما را وا می‎دارد از حافظ تجليل كنيم و ياد او را زنده نگاه داريم: اول زبان فاخر او كه همچنان بر قله زبان و شعر فارسی ايستاده است و ما اين زبان را بايد ارج بنهيم و از آن معراجی بسازيم به سوی زبان پاك، پيراسته، كامل و والا؛ چيزی كه امروز از آن محروميم. دوم معارف حافظ كه خود او تأكيد می‎كند كه از نكات قرآنی استفاده كرده است .
قرآن درس هميشگی زندگی انسان است و شعر حافظ مستفاد از قرآن است. حافظ خود اعتراف دارد كه نكات قرآنی را آموخته و زبان خودش را به آن‌ها گشوده است. پس محتوای شعر حافظ، آنجا كه از جنبه بيانی محض خارج می‏شود و قدم در وادی بيان معارف و اخلاقيات می‏گذارد يك گنجينه و ذخيره برای ملت ما و ملت‏های ديگر و نسل‏های آينده است ، چراكه معارف والای انسانی مرز نمی‎شناسد.
از اين رو بزرگداشت حافظ، بزرگداشت فرهنگ قرآنی و اسلامی و ايرانی است و نيز بزرگداشت آن انديشه‎های نابی است كه در اين ديوان كوچك، گردآوری شده و به بهترين و شيواترين زبان، بيان شده است.
من مايل بودم كه امروز حداقل بتوانم بحثی مورد قبول در اين مجمع داشته باشم. ارادت به حافظ و احساس مسئوليت در مقابل پيام حافظ و جهان بينی و زبان او، مرا به شركت در اين اجتماع و همكاری با شما وا می‏دارد ، اما وقت محدود و گرفتاری‏ها به من اجازه نمی‏دهد، آن‏چنان كه دلخواه يك دوستدار حافظ است دربارۀ او سخن بگويم. در استعجال، با استمداد از حافظه و حافظ، مطالبی را آماده كرده‌ام كه عرض می‏كنم.
بحث را در سه قسمت مطرح خواهم كرد: يك قسمت در باب شعر حافظ، قسمت ديگر در باب جهان‌بينی حافظ و قسمت سوم در باب شخصيت او.
آن‏چنان كه من از ديوان حافظ و از مجموعه سخن او برداشت می‏كنم، شعر حافظ در اوج هنر فارسی است و از جهات مختلف در حد اعلاست. اين بحث كه بهترين شاعر فارسی كيست؟ تاكنون بحث بی‌جوابی مانده است و شايد بعد از اين هم بی‏جواب بماند، اما می‏توان ادعا كرد كه به اوج سخن حافظ، يعنی به اوجی كه در سخن حافظ هست، هيچ سخن‏سرای ديگری نرسيده است. نه اينكه مرتبه شعر حافظ در همۀ غزليات و سروده‏ها در مرتبه ای والاتر از ديگران است، بلكه به اين معنا كه در بخشی از اين مجموعۀ گرانبها و نفيس، اوجی وجود دارد كه شبيه آن را در كلام ديگران مشاهده نمی‏كنيم.
غزل، به طور طبيعی، شعر عشق است. هر نوع غزل، چه عارفانه و چه غير عارفانه، بيان لطيف‏ترين احساسات انسان متعهد است و به‌طور طبيعی نمی‏تواند از شيوه‏ها، اسلوب‏ها و كلماتی استفاده كند كه به سخافت شعر خواهد انجاميد؛ چيزی كه در قصيده و مثنوی به راحتی می‏توان از آن بهره برد. لذا شما می‏بينيد كه سعدی بزرگ، استاد سخن، سخافتی را كه در بوستان نشان می‏دهد، در غزليات خودش نمی‏تواند نشان بدهد، اين طبيعت زبان غزل است و هر شاعری ناگزير در غزل، محدوديت‏هايی دارد.
حالا اگر نگاه كنيد به تشبيه‏ها و نسيب‎هايی كه شعرا معمولاً در مقدمات قصايد داشته‌اند، در گذشته كمتر قصيده‏ای بود كه از تشبيب و نسيب، يعنی از همان ابيات عاشقانه‏ای كه شاعر در ابتدای قصيده می‎سرود خالی باشد، خواهيد ديد كه هيچ‌كدام از اين ابياتی كه به‌عنوان تشبيب در مقدمه و طليعه قصايد سروده شده، نتوانسته است كار يك غزل را بين مردم بكند، با اينكه غزل است، نه هرگز خواننده‌ای با آن آوازی سروده و نه به‌عنوان وصف الحال عاشقی به‌كار رفته است.
با اين حال، طنطنۀ قصيده مانع آن شده است كه لطف و لطافت غزل را داشته باشد. به نظر می‎رسد لطافت و نازكی در غزل، به طور طبيعی با طبيعت استحكام و محكم بودن شعر در قصيده منافات دارد، اما اگر ما شعری پيدا كرديم كه با وجود غزل بودن، از لحاظ استحكام الفاظ، كوچك‎ترين نقيصه‎ای نداشته باشد اين شعر، برترين شعر است.
اگر غزلی را ما يافتيم كه علاوه بر لطف سخن و لطافت كلمات، از يك استحكام و استواری هم برخوردار بود به طوری كه نتوان جای كلمه‎ای از كلمات آن را عوض كرد يا چيزی بر آن افزود يا چيزی از آن كاست، بايد قبول كنيم كه اين غزل در حد اوج است و در ديوان حافظ، از اين قبيل اشعار بسيار است.
استحكام سخن در غزل حافظ، نظرها را به خود جلب می‎كند. كسانی كه در خصوصيات لفظی سخن او كار می‎كنند (منهای مسائل ِ معنوی) بلاشك يكی از چيزهايی كه آنها را مبهوت می‎كند، همين استحكام سخن خواجه است. البته نمی‎خواهم بگويم كه همۀ غزليات حافظ چنين است.
به قول غنی كشميری:
شعر اگر اعجاز باشد بی بلند و پَست نيست
در يد بيضا، همه انگشت‏ها يك‏دست نيست
بنابر اين در شعر حافظ هم كوتاه و بلند وجود دارد و تصادفآ شعرهای پايين حافظ، آن چيزهايی است كه نشانه‏های مدح در آن هست:
احمَدَ الله علی مَعدِلَةِ‌ السُلطانی
احمد شيخ اويس حسن ايلكانی
حافظ اين را برای مدح گفته است و می‏توان گفت كه شعر حافظ به شمار نمی‏آيد. شعر حافظ را در جاهای ديگر و بخش‏های ديگری بايد جست و جو كرد.
يكی از خصوصيات شعر حافظ، قدرت تصويرهاست و اين از چيزهايی است كه كمتر به آن پرداخته شده است. تصوير در مثنوی، چيز آسان و ممكنی است. لذا شما تصويرگری ‌فردوسی را در شاهنامه و مخصوصاً نظامی را در كتاب‏های مثنوی‏اش مشاهده می‏كنيد، كه طبيعت را چه زيبا تصوير می‏كند.
اين كار در غزل، كار آسانی نيست؛ بخصوص وقتی كه غزلی بايد دارای محتوا هم باشد. تصوير با آن زبان محكم و با لطافت‏های ويژۀ شعر حافظ و با مفاهيم خاصش چيزی نزديك به اعجاز است.
چند نمونه از تصويرهای شعری حافظ را من می‏خوانم ، چون روی اين قسمت تصويرگری حافظ، گمان می‏كنم كمتر كار شده است ببينيد چقدر زيبا و قوی به بيان و توصيف می‏پردازد:
در سرای ‌مُغان رِفته بود و آب زده
نشسته پير و صلايی به شيخ و شاب زده
سبو كشان همه در بندگيش بسته كمر
ولی ز ترك كله، چتر بر سحاب زده
شعاع جام و قدح، نور ماه پوشيده
عذار مُغبچگان، راه آفتاب زده
گرفته ساغر عشرت، فرشتۀ رحمت
ز جرعه بر رخ حور و پَری، گلاب زده
تا می رسد به اينجا كه :
سلام كردم و با من به روی خندان گفت
كه ای خمار كش، مُفلس شراب زده
چه كسی هستی، چه كاره ای و چگونه‌ای؟ سؤال می كند تا می‏رسد به اينجا:
وصال دولت بيدار، ترسَمَت ندهند
كه خفته ای تو در آغوش بخت خواب زده
پيام شعر را ببينيد چقدر زيبا و بلند است و شعر چقدر برخوردار از استحكام لفظی كه حقيقتاً كم نظير است هم از لحاظ استحكام لفظی و هم در عين حال، اين گونه تصويرگری سرای مُغان و پير و مُغبچگان را نشان می‎دهد و حال خودش را تصوير می‎كند؛ تصويری كه انسان در اين غزل مشاهده می‏كند، چيز عجيبی است و نظاير اين در ديوان حافظ زياد است. همين غزل معروف:
دوش ديدم كه ملائك، در ميخانه زدند
گِل آدم بسرشتند و به پيمانه زدند
ساكنان حرم ستر و عفاف ‌ملكوت
با من راه نشين، بادۀ مستانه زدند
يك ترسيم بسيار روشن از آن چيزی است كه در مكاشفه يا در الهامی ذهنی يا در بينش عرفانی به شاعر دست داده است و احساس می‌‎كند كه اين را به بهترين زبان ذكر می‎كند و اگر ما قبول كنيم ـ كه قبول هم داريم ـ كه اين پيام عرفانی است و بيان معرفتی از معارف عرفانی، شايد حقيقتاً آن را به بهتر از اين زبان، به هيچ زبانی نشود بيان كرد. تصويرگری حافظ يكی از برجسته ترين خصوصيات اوست. برخی از نويسندگان و گويندگان نيز، ابهام بيان حافظ را بزرگ داشته‌اند و چون درباره‏اش زياد بحث شده من تكرار نمی‏كنم .
از خصوصيات ديگر زبان حافظ، شورآفرينی آن است. شعر حافظ، شعری پرشور است و شور‌انگيز. با اينكه در برخی از اشكالش كه شايد صبغۀ‌ غالب هم داشته باشد، شعر رخوت و بی حالی است، اما شعر حافظ، شعر شورانگيز و شورآفرين است:
سخن، درست بگويم نمی توانم ديد
كه می‏خورند حريفان و من نظاره كنم
و يا
در نمازم خَم ابروی تو با ياد آمد
حالتی رفت كه محراب به فرياد آمد
و يا
ما در پياله، عكس رخ يار ديده ايم
ای بی خبر ز لذت شُرب مُدام ما
و يا
حاشا كه من به موسم گُل، ترك ‌می‏كنم
من لاف عقل می‏زنم، اين كار كی كنم؟
اين شعار، سراسر شعر و حركت و هيجان است و هيچ شباهتی به شعر يك انسان بی‌حال افتاده و تارك دنيا ندارد. همين شعر معروفی كه اول ديوان حافظ است و سر آغاز ديوان او نيز هست:
الا يا ايها الساقی! اَدِر كأسآ و ناولها
كه عشق آسان نمود اول، ولی افتاد مشكل‏ها
نمونۀ بارزی از همين شورآفرينی و ولوله آفرينی است و اين يكی از خصوصيات شعر حافظ است.
خصوصيت ديگرش اين است كه شعر حافظ ، سرشار از مضامين و آن هم مضامين ابتكاری است.
خواجه، مضامين شعرای گذشته را با بهترين بيان و غالباً بهتر از بيان خودشان ادا كرده است. چه مضامين شعرای عرب و چه شعرای فارسی زبان پيش از خودش مثل خواجو و سلمان ساوجی كه گاهی مضمونی را از آنها گرفته و به زيباتر از بيان خود آنها، آن را ادا كرده است.
اينكه گفته می‏شود در شعر حافظ مضمون نيست، ناشی از دو علت است: يكی اينكه مضامين حافظ آن‏قدر بعد از او تكرار و تقليد شده است كه امروز وقتی ما آن را می‎خوانيم به گوشمان تازه نمی‏آيد.
اين گناه حافظ نيست، در واقع اين مدح حافظ است كه شعر و سخن و مضمون او آن‏قدر دست به دست گشته و همه آن را تكرار كرده‏اند و گرفته‌اند و تقليد كرده‌اند كه امروز حرفی تازه به گوش نمی‏آيد. دوم اينكه زيبايی و صفای سخن خواجه آن‏چنان است كه مضمون در آن گم می‌شود؛ برخلاف بسياری از سرايندگان سبك هندی كه مضامين عالی را به كيفيتی بيان می‌كنند كه زيبايی شعر لطمه می‏بيند. البته اين نقص آن سبك نيز نيست. آن هم در جای خود بحث دارد و نظر هست كه اين خود، يكی از كمالات سبك هندی است. به هر حال، مضمون در شعر حافظ، آنچنان هموار و آرام بيان شده كه خود مضمون گويی به چشم نمی‏آيد‏.
كم‌گويی و گُزيده‌گويی، خصوصيت ديگر شعر حافظ است. يعنی حقيقتآ جز برخی ابيات يا بعضی از غزليات و قصايدی كه غالباً هم معلوم می‏شود كه مربوط به اوضاع و احوال خاص خودش يا مدح اين و آن است، در بقیۀ ديوان نمی‏شود جايی را پيدا كرد كه انسان بگويد در اين غزل اگر اين بيت نبود بهتر بود، كاری كه با ديوان خيلی از شعرا می‌شود، كرد.
انسان، ديوان‏های بسيار خوب را از شعرای بزرگ می‏خواند و می‏بيند در قصيده‏ای به اين قشنگی، يا غزلی به اين شيوايی، بيت بدی وجود دارد و اگر شعر، يكدست‌تر بود، بهتر بود. انسان در شعر حافظ، چنين چيزی را نمی‏تواند پيدا كند. روانی و صيقل زدگی الفاظ، تركيبات بسيار جذاب و لحن شيرين‌ زبان، يكی از خصوصيات اصلی شعر حافظ است. بيان او بسيار شبيه به خواجوست. گاه انسان وقتی شعر خواجوی كرمانی را می‏خواند، می‏بيند كه خيلی شبيه به شعر حافظ است و قابل اشتباه با او، اما قرينۀ بيان حافظ در هيچ ديوان ديگری از دواوين شعر فارسی، تا آنجايی كه بنده ديده ام و احساس كرده‏ام، مشاهده نمی‏شود.
بعضی، حافظ را متهم به تكرار كرده‏اند. بايد عرض كنم تكرار حافظ، تكرار مضمون نيست؛ تكرار ايده‏ها و مفاهيم است. يك مفهوم را به زبان‏های گوناگون تكرار می‏كند. نمی‏شود اين را، تكرار مضمون ناميد.
موسيقی الفاظ حافظ و گوش نوازی كلمات آن نيز يكی ديگر از خصوصيات برجسته شعر اوست. شعر او، هنگامی كه به طرز معمولی خوانده می‏شود، گوش نواز است؛ چيزی كه در شعر فارسی نظيرش انصافآ كم است. بعضی از غزليات ديگر هم البته همين گونه است. در معاصران او، خواجو نيز همين طور است. بسياری از غزليات سعدی بر همين سياق است. بعضی از مثنويات نيز چنين‏اند، اما در حافظ اين يك صبغه كلی است و كثرت ظرافت‏ها و ريزه كاری‏های لفظی از قبيل جناس‏ها و مراعات نظيرها و ايهام و تضادها و تناسبها الی ما شاء الله.
شايد كمتر بتوان غزلی يافت كه در آن چند مورد از اين ظرافت‏ها و ريزه‏كاری‏ها و ترسيم‏ها و منابع لفظی وجود نداشته باشد:
جگر ‌چون نافه ام، خون گشت و كم زينم نمی‎بايد
جزای آنكه با زلفت، سخن از چين خطا گفتم
يكی ديگر از خصوصيات شعر حافظ، روانی و رسايی آن است كه هر كسی با زبان فارسی آشنا باشد، شعر حافظ را می‎فهمد. وقتی كه شما شعر حافظ را برای كسی كه هيچ سواد نداشته باشد بخوانيد، راحت می‎فهمد:
پرسشی دارم ز دانشمند مجلس باز پرس
توبه فرمايان، چرا خود توبه كمتر می‎كنند؟
هيچ ايهام و نكته ای كه پيچ و خمی در آن باشد مشاهده نمی‏شود. نو ماندن زبان غزل به قول يكی از ادبا و نويسندگان معاصر،‌ مديون حافظ است و همين هم درست است. يعنی امروز شيواترين غزل ما، آن غزلی است كه شباهتی به حافظ می‎رساند. نمی‏گويم اگر كسی درست نسخه حافظ را تقليد كند اين بهترين غزل خواهد بود؛ نه، زبان و تحول سبك‏ها و پيشرفت شعر، يقينآ ما را به جاهای جديدی رسانده و حق هم همين است، اما در همين غزل ناب پيشرفته امروز، آنجايی كه شباهتی به حافظ و زبان حافظ در آن هست، انسان احساس شيوايی می‏كند.
خصوصيت ديگر، به كار بردن معانی رمزی و كنايی است كه اين هيچ شك درش نيست. يعنی حتی كسانی كه شعر حافظ را يك‎سره شعر عاشقانه و به قول خودشان رندانه می‎دانند و هيچ معتقد به گرايش عرفانی در حافظ نيستند (واقعا اين جفای به حافظ است) هم در مواردی نمی‎توانند انكار كنند كه سخن حافظ، سخن رمزی است يعنی كاملا روشن است كه سخن حافظ اينجا به كنايه و رمز است:
نقد صوفی نه همه صافی بی غش باشد
ای بسا خرقه كه مستوجب آتش باشد
خصوصيات لفظی بسياری در شعر خواجه وجود دارد. از جمله چيزهای ديگری كه به نظرم رسيد و جا دارد پيرامون آن كار بشود، استفادۀ شجاعانه و با ظرافت او از لهجۀ محلی است، يعنی از لهجۀ شيرازی. حافظ در شعرهای بسيار با عظمت خود، از اين موضوع استفاده كرده است و موارد زيادی از اين نمونه را می‎توان در ميان اشعار او مشاهده كرد. برای مثال استفاده از «به» به جای «با»:
اگر غم لشكر انگيزد كه خون عاشقان ريزد
من و ساقی به هم سازيم و بنيادش بر اندازيم
كه تا امروز هم اين «به» در لهجۀ شيرازی موجود است.
يا در اين بيت:
در خرابات طريقت، ما به هم منزل شويم
كاين چنين رفته است از عهد ازل، تقدير ما
و موارد ديگری هم از اين قبيل وجود دارد. مثلا در اين غزل معروف حافظ :«صلاح كار كجا و من خراب كجا» كه كجا در اينجا رديف است و «ب» قبل از رديف كه حرف رَوی است بايد ساكن باشد، در حالی كه در مصرع بعد می‏گويد: «ببين تفاوت ره از كجاست تا به كجا».
اين غلط نيست بلكه لهجۀ شيرازی است «ببين تفاوت ره از كجاست تا به كجا». الآن هم وقتی شيرازی‏ها حرف می‏زنند همين طور می‏گويند، يعنی از لهجۀ شيرازی كه لهجۀ محلی است استفاده كرده و آن را در قافيه به كار برده است. استفاده از اصطلاحات روزمرۀ معمولی و از اين قبيل چيزها بسيار است كه اگر بخواهم باز هم در اين زمينه حرف بزنم نيز بحث، بسيار است.
يك نكتۀ ديگر را هم عرض بكنم و اين قسمت مربوط به شعر را خاتمه بدهم و آن اينكه نشانه‏های سبك هندی را هم بنده در غزل حافظ مشاهده می‏كنم. يعنی ريشه‏های سبك هندی را در شعر خواجه می‏توان ديد. و ارادت صائب و نظيری و عُرفی و كليم، شعرای بزرگ سبك هندی، به حافظ احتمالا به معنای انس زياد ايشان با زبان حافظ است و يقينا خواجه در آنها تأثير داشته است.
مثلا بيت:
كردار اهل صومعه ام كرد می پرست
اين دود بين كه نامۀ من شد سياه از او
كاملا بوی سبك هندی را می‎دهد. يا:
ای جرعه نوش مجلس جم، سينه پاك دار
كآيينه‎ای است جام جهان بين كه آه از او
در زمينۀ مسائل شعر حافظ، بحث‎ها و حرف‎های بسيار و خصوصيات ممتازی هست كه اساتيد و نويسندگان روی آن كار كرده‎اند. باز هم بايد كار شود. من همين جا از فرصت استفاده كرده و برای كار روی ديوان حافظ از جهات مختلف توصيه می‎كنم با اينكه نسبتا كارهای خوبی انجام شده است، باز هم جای برخی كارها خالی است.
بحث ديگر من در باب جهان بينی حافظ است. در باب جهان بينی حافظ، بحث‎های بسياری شده و بنده هم در اين زمينه نظری دارم كه عرض می‏كنم. مطمئنا در اين جلسه هم بحث‏های مختلفی صورت خواهد گرفت و نظريات گوناگون ابراز خواهد شد و حالا كه مسئله مورد اختلاف و مورد بحث هست چه بهتر كه كسانی به دور از تعصب و به دور از پيش داوری، حقيقتا در ديوان حافظ مطالعه كنند تا جهان بينی اين مرد بزرگ را به صورت قطعی و مسلم عرضه كنند.
متاسفانه در دورۀ اخير دراين چهل پنجاه سال، كتاب‏هايی نوشته شد كه در اين كتاب‏ها، بی نظری و بی غرضی رعايت نشده و مطالبی نوشته و گفته شده است كه حقا و انصافا بعضی از آنها، جفای به حافظ است. برخی حتی اهانت به اوست. بعضی بی بصيرتی در مقابل خواجه است و انسان حيرت می‏كند كه چرا بايستی اين حرف‏ها به ذهن كسی خطور كند. حافظ را كافر و بی دين و زنديق و مُنكر آخرت و از اين قبيل چيزها معرفی كرده اند. كسی را كه زيباترين اشعارش، اشعار عرفانی است يا لااقل اشعار عرفانی جزو زيباترين اشعار اوست:
در ازل، پرتو حُسنت ز تجلی دم زد
عشق پيدا شد و آتش به همه عالم زد
جلوه ای كرد رُخَت، ديد مَلَك عشق نداشت
عين آتش شد از اين غيرت و بر آدم زد
مدعی خواست كه آيد به تماشا گه راز
دست غيب آمد و بر سينۀ نامحرم زد
وجود اين قبيل اشعار را كه در سراسر ديوان حافظ پراكنده است و ندای يك عرفان والای مصفای غيبی را می‎دهد، نديده می‏گيرند و می‏گويند اين آدم به خدا و قيامت و دين معتقد نبوده است. شبيه همين جفا (شايد يك مرحله پايين‏تر)، جفای كسانی است كه علی رغم اين همه شعر عرفانی و اين همه شعر اخلاقی در ديوان حافظ، جهان بينی او را جهان‏بينی شك و بی‏خبری و بی اطلاعی از غيب و معرفت جهانی و انسانی معرفی كرده‏اند و او را يك انسان معتقد به دم غنيمتی و دمدمی مزاجی و اسير شهوات روزمرۀ زندگی و نيازهای پست و حقير مادی دانسته‏اند.
عجيب اين است كه اين افراد كه حافظ را فاسق و غرق در مُحَرمات و پَستی های معمولی بشری معرفی كرده‏اند، خود حافظ را ستايش می‏كنند و می‏گويند كه او دچار سرمستی بود، غرق سر مستی بود، غرق معرفت بود! من نمی‏دانم اين چه معرفتی است كه همه چيز را با هم مخلوط می‎كنند.
متأسفانه در نوشته‏های معاصران خودمان از فضلا و دانشمندان هم ديدم. مثلا مرحوم شبلی نُعمانی در شعرُ العجم می‏گويد كه به من نگوييد می حافظ، می ظاهری بود يا می معنوی؛ هر دو مستی می آورد. آخر اين هم شد حرف؟ تعجب است از اين دانشمند بزرگ و فاضل اديب كه چنين حرفی بزند. درست است كه هر دو مستی می‏آورد، اما آخر اين مستی، مستی و بی خودی از عقل است، بيگانگی از خود ِ انسانی و از شعور انسانی است و آن بی خبری از خود مادی و غرق شدن در معرفت و درك معنوی والای انسانی است. اين‏ها اصلا چطور با هم قابل مقايسه هستند؟ خواسته اند حافظ را اين طور معرفی كنند.
بنده جهان بينی حافظ را جهان بينی عرفانی می‏دانم. بلاشك حافظ، يك عارف است. البته وقتی ما می‏گوييم او يك عارف است، منظورمان اين نيست كه از اولی كه رفت مكتب و از مكتب آمد بيرون، يك عارف شبيه بايزيد بسطامی بود تا آخر عمرش. بلكه مردی بوده كه هفتاد ـ هفتاد و پنج سال عمر كرده است و اگر سی سال آخر عمرش را هم با عرفان گذرانده باشد، خوب، يك عارف است.
عرفای بزرگ هم از اول بسم الله زندگيشان كه عارف نبودند. بالاخره يك دورانی را گذرانده‏اند يا دوران عادی را و يا دوران كسب و تجارت را و يا دوران علم و تحصيل و فضل و يا حتی دوران فسق و فجور را. يك مرتبه هم به خاطر حادثه‏ای يا به خاطر هر دليلی، به معنويت و نور راه پيدا كرده‏اند و عارف شده‏اند. ما می‏گوييم حافظ عارف گشته به وصال حق رسيده و از دنيا رفته است.
جهان بينی حافظ ـ آن‏چنان كه به عنوان جهان بينی او می‏شود معرفی كرد و سخن آخر حافظ است ـ بدون شك جهان بينی عرفانی است. همان طور كه عرض كردم حتی بسياری از كسانی هم كه او را غرق در كامجويی و سقوط شهوانی معرفی می‏كنند در بيانات ستايش آميز، اما در واقع هجو آميز خودشان، قبول می‏كنند كه حافظ محدود به همين مسائل حسی نيست. در خلال كلمات‏شان اين چيزها هست.
ممكن است سؤال كنيد كه اگر او عارف بوده، چرا به اين زبان حرف زده است. پاسخ اين است كه اين زبان، زبان رايج عرفا و مُتِوَذِّقين اسلام از زمان «محی‏الدين عربی» تا زمان حافظ و از زمان حافظ تا امروز بوده است. يعنی محی الدين عربی هم از شراب و محبوب حرف زده است. «فخرالدين عراقی» هم با همين زبان حرف زده است. مولوی هم در ديوان شمس با همين زبان سخن گفته است.
همۀ كسانی كه در عرفان آنها هيچ شكی نيست با همين زبان سخن گفته است. همۀ كسانی كه در عرفان آنها هيچ شكی نيست با همين زبان صحبت كرده‎اند. برخی قبل از زمان حافظ بوده‎اند و بعضی هم بعد از زمان حافظ، اگر بگويم بعدی‏ها از حافظ ياد گرفته‏اند، در مورد قبلی‏ها طبعا چنين حرفی صحيح نيست. اين زبان رايج عرفان در آن روزگار بوده است. دلايلی هم دارد؛ اينكه چرا با اين زبان می‏گفتند در اين باره هم گويندگان و نويسندگان گفته‏اند و نوشته‏اند، حتی در ميان گويندگان عرب زبان همين طور بوده است.
محی الدين و ابن فارض شاعر عارف معروف عرب قبل از حافظ هم با همين زبان حرف زده‏اند.
من ادعا نمی‏كنم كه همه شعر حافظ در سراسر ديوانش شعر عارفانه است، بلكه به عكس، من اين را هم يك افراط می‏دانم كه ما حتی شعرهای واضحی را كه هيچ محمل عرفانی ندارد، عارفانه بدانيم:
گر آن شيرين پسر، خونم بريزد
دلا چون شير مادر، كُن حلالش
اين را ديگر نمی‏شود گفت كه عرفان است. نمی‏شود گفت كه جعفر آباد، روح انسانی است و مصلّا، فيض ازلی است. جعفر آباد و مصلّا در شيراز موجود است و يا مثلا:
خوشا شيراز و وضع بی مثالش
بعضی از اشعاری عرفا از آن زياد استفاده می‏كنند اشعاری هستند كه می‏تواند به معنای ظاهری، عشقی مادی به حساب بيايد. در دوره‏ای از عمرش، شاعر اين طور حرف زده است. به نظر من، هر دو طرف تحليل‏های اغراق آميز می‏كنند. مبالغه است كه ما بگوييم تمامی اشعار حافظ به تعبيری بالاخره به دين و عرفان و قرآن مربوط می‏شود. هيچ اصراری نيست كه ما بياييم همۀ اشعار او را به اين معنا حمل كنيم. آنكه با شعر آشناست می‏فهمد كه چنين نيست.
البته عرفا از تمام گفته های شاعر، استفاده های معنوی و عرفانی كرده اند و حقيقت حال خودشان، آنها را به اين استفاده رسانده است. اين را نبايد فراموش بكنيم و هيچ كس را هم نبايد از اين كار منع كرد. مرحوم حاج ميرزا «جواد آقا ملكی»، عارف مشهور دورۀ قبل از ما كه يكی از سوختگان و مجذوبان زمان خودش بوده و بزرگانی را تربيت كرده در قنوت نماز شب می‏خوانده است:
زان پيشتر كه عالَم فانی شود خراب
ما را ز جام بادۀ گلگون خراب كن
پدر بزرگ من از علمای معروف مشهد و مردی زاهد بود و ديوان حافظ خود را به مادر من داده بود. من در كودكی با آن ديوان مأنوس بودم. در حاشیۀ ديوان، آن مرد عالم فقيه زاهد يادداشت‏هايی نوشته بود. از جمله يكی از يادداشت‎ها اين بود: «اين غزل را در كشتی ما بين كراچی و جای ديگر در سفر مكه می‏خواندم».
يك عالم عابد زاهد سالك، در راه مكه كه می‏خواسته است حالی بكند، از شعر حافظ استفاده می‏كرده است. ما راه را نبايد بر كسی ببنديم. هر كس از هر چه بخواهد استفاده كند و هر جور استفاده‏ای دل او بخواهد بكند، آزاد است، ولی ما حق داريم چهارچوبی برای جهان بينی حافظ مشخص كنيم، جهان بينی حافظ، جهان بينی عرفانی است. آن كسی كه اين اشعار عرفانی را می‏گويد كه نظير آن در يك باب عرفان تاكنون گفته نشده است، نمی‏تواند جهان بينی ای غير از جهان بينی عرفانی داشته باشد.
اولا بارزترين مظهر اين جهان بينی در كلام حافظ، عشق است و اين بدان خاطر است كه بشر در راه طولانی كه درمراحل سلوك دارد تا به لقاء الله برسد، اين سير از منزل يقظه شروع می شود و اين منازل، جز با شهپر عشق امكان ندارد كه طی شود. بدون محبت و بدون عشق و جذبۀ عاشقانه، هيچ سالكی نمی‏‎متواند اين طريق را پشت سر بگذارد. لذا در جهان بينی عرفانی و درمكتب عرفا، عشق و محبت جايگاه بسيار برجسته‎ای دارد و در ديوان حافظ هم اين معنا موج می‎زند:
طفيل هستی عشقند آدمی و پری
ارادتی بنما تا سعادتی ببری
بكوش خواجه و از عشق بی نصيب مباش
كه بنده را نخرد كس، به عيب بی هنری
می صبوح و شكَر خواب صبحدم تا چند؟
به عذر نيم شبی كوش و گریۀ سحری
طريق عشق، طريقی عجب خطرناك است
نعوذُ بالله اگر ره به مقصدی نبری
اين نفس يك عارف است. امكان ندارد كسی بدون پایۀ والايی از عرفان، اين گونه سخن بگويد. در مباحث عرفان نظری، وحدت وجود كه يكی از اصلی ترين مباحث عرفان است در كلمات حافظ، فراوان ديده می‎شود. البته باز هم نمی‎توانم خودداری كنم از اظهار تأسف از اينكه بعضی از نويسندگان و ادبای محققی كه با وجود مقام والای تحقيق در ادبيات، از عرفان نظری اطلاعی ندارند و در آن كاری نكرده‎اند، وحدت وجود را كه به حافظ نسبت داده شده است، به معنای همه خدايی تعبير كرده اند و آن را جزو شطحياتی دانسته‎اند كه در زبان حافظ، مثل برخی از عرفای ديگر ظاهر شده است و نه به عنوان يك بينش و طرز تفكر.
مقولۀ وحدت تجلی كه از مباحث معروف عرفان است در مقابل نظریۀ فلاسفۀ اسلامی كه قائل به كثرت فاعليت هستند قرار می‎گيرد. عرفا به وحدت فاعليت و وحدت تجلی قائلند:
عكس روی تو چو در آينۀ جام افتاد
صوفی از پرتو می، در طمع خام افتاد
يا غزل «در ازل پرتو حسنت ز تجلی دم زد» كه قبلا اشاره كردم. يا:
هر دو عالم يك فروغ روی اوست
گفتمت پيدا و پنهان نيز هم
يكی ديگر از مباحث عرفانی موجود در مكتب عرفا «مسألۀ حيرت» است. همان چيزی كه متأسفانه در كلام كسانی كه حيرت عارف را درك نكرده اند به «شك» تعبير شده است. شك يعنی ترديد در ريشۀ قضايا، در حالی كه اين غير از حيرت ِ عارف است. هر چه عرفان و معرفت او بيشتر می‎شود، حيرتش هم بيشتر می‎شود. «رب زدنی تحیُّرا فيك» از دعاهايی است كه نقل شده. «و ما عرفناك حق معرفتك» كه از رسول اكرم(ص) نقل شده است بی اعتنايی به دنيا ديد عارفانه است.
اينكه تعبيرات مربوط به بی اعتنايی را مربوط به رندی او بدانيم درست نيست. بالاخره آن رندی كه آنها تصوير می‎كنند و از كلام خود او استفاده می كنند: «خرقه جايی گرو باده و دفتر جايی»، پولی می‎واسته است، وظيفه‏ای می‏خواسته است تا بتواند همان بادۀ خودش را تأمين بكند. آن رند مورد تصوير آقايان، چطور به دنيا و آخرت بی اعتنا باشد؟ اگر همان شاه شجاع و حتی امير مبارز الدين پولی به حافظ می‏دادند؛ آن حافظی كه اينها تصوير می‏كنند مطمئنا آن پول را می گرفت و صرف می‏كرد و می‏خورد و می‏خوراند و می‏نوشيد و می‏نوشانيد و از اينكه بی اعتنا به دنيا در نمی‏آيد، بی اعتنا به دنيا، مال آن انسان مستغنی است و مستغنی كسی است كه دلش با خدا آشناست:
غلام همت آنم كه زير چرخ كبود
ز هر چه رنگ تعلق پذيرد آزاد است
در اين بازار اگر سودی است با درويش خرسند است
الهی مُنعِمَم گردان به درويشی و خرسندی
اين مال يك آدم رند و عرقخور پلاس در خانۀ عرق فروش نيست. آن چهرۀ زشتی كه بعضی از حافظ ترسيم می‏كنند، مال يك عارف پاكباخته نيست .
از جمله خصوصيات عارفانۀ حافظ در ديوانش، سوء ظن او به استدلال است كه اين مال عرفاست:
پای استدلاليان چوبين بود
پای چوبين سخت بی تمكين بود
می‏گويد استدلال، تمكين نمی‎كند و نمی‎تواند تو را به همه جا برساند. حافظ هم همين مضمون را در غزل‎های متعددی گفته است:
كه كس نگشود و نگشايد، به حكمت اين معما را
يعنی از راه «حكمت» نمی توان فهميد. بحث سالوس ستيزی حافظ هم از همين قبيل است؛ بحث عرفانی است. يكی از بيت الغزل‏های ديوان حافظ، سالوس ستيزی است. خواجه دشمن نفاق و دورنگی است و تزوير در هر كس كه باشد چه در شيخ، چه در صوفی، چه در امير، برای او فرق نمی‏كند. با تزوير مخالف است. اين هم ناشی از همان ديد عرفانی است:
گرچه بر واعظ شهر اين سخن آسان نشود
تا ريا ورزد و سالوس ، مسلمان نشود
اين حرف يك عارف است و زبان و نفس حافظ، زبان و نفس يك عارف است. راست هم می‎گويد. اصلا اسلام يعنی تسليم در مقابل پروردگار و محو شدن در او و امر او با تزوير و ريا كه شرك است نمی‎سازد. آزادگيی كه در حافظ مشاهده می‎شود، ناشی از همين بينش عرفانی است و البته اخلاقيات حافظ هم بخشی از جهان بينی حافظ است كه بحث اخلاقيات در ديوان او هم از جمله چيزهايی بود كه من مايل بودم توصيه كنم به اينكه اگر رويش كار نشده، بشود. توصيه های اخلاقی حافظ از ديوان او استخراج شود و بيان گردد و شرح بشود.
مسألۀ ديگر، مسألۀ شخصيت حافظ به صورت جمع بندی شده است. البته شايد در ضمن آنچه آمد اين مطلب هم ادا شده باشد، اما مختصری عرض می كنم برای اينكه تصويری از شخصيت حافظ ارائه شود.
حافظ به هيچ وجه آن رند ميكده نشين اسير می و مطرب و مه جبينان كه بعضی تصوير كرده‏اند، نيست و باز تكرار می‏كنم كه منظور من از حافظ، آن شخصيتی است كه از حافظ در تاريخ ماندگار است. يعنی آن بخش اصلی و عمدۀ عمر حافظ كه بخش پايانی آن است. نمی‏گويم كه در طول عمرش اين نبوده، شايد هم بوده است، البته قرائنی هم بر اين معنا دلالت می‏كند، اما حافظ لا اقل در ثلث آخر زندگيش يك انسان وارسته و والا بوده است.
اولا يك عالِم زمانه است، يعنی درس خوانده و تحصيل‏كرده و مدرسه رفته است. فقه و حديث و كلام و تفسير و ادب فارسی و ادب عربی را آموخته است و حتی از اصطلاحاتی كه از نجوم و غيره به كار برده، معلوم می‏شود در اين علوم هم دستی داشته است. اين عالم، بساط علم فروشی و زهد فروشی و دين فروشی را هرگز نگسترده است و آن روز البته چنين بساط‏هايی رواج داشته است. اين عالم در بخش عمده‏ای از عمرش، راه سلوك و عرفان را هم پيموده است. در اينكه وابسته به فرقه‎ای از متصوفين هم نيست، شايد شكی نباشد. يعنی هيچ يك از فرق متصوفه، نمی‎توانند ادعا كنند كه حافظ جزو سلسلۀ آنهاست، زيرا برای او هيچ مرشدی، شيخی، قطبی بيان نشده و بعيد هم به نظر می‎رسد كه او قطبی و شيخی داشته باشد و در اين ديوان كه از افراد زيادی در آن سخن رفته است، از آن مرشد و معلم سخنی نرفته باشد. البته در اشعار او اشاره ای است به اينكه بدون پير ، راه عشق را نمی توان طی كرد:
به راه عشق منه بی دليل راه قدم
كه من به خويش نمودم صد اهتمام و نشد
شعر حافظ در زمان خود او گسترش و شهرت يافته بود. زمان او از لحاظ سياسی ، يكی از بدترين زمان‎های تاريخ ايران است و من واقعا در تاريخ به ياد ندارم زمانی را و منطقه‎ای را كه به قدر شيراز در زمان حافظ، دست‏خوش تحولات گوناگون سياسی همراه با خرابی‏ها و ويرانی‏ها بوده باشد. اگر مبدأ اين دوران و پادشاهی‎های زمان حافظ را زمان شاه شيخ «ابو اسحاق اينجو» دانيم كه زمان شروع سلطنتش هفتصد و چهل و اندی است، دوران جوانی حافظ است.
چون حافظ، سال ولادتش معلوم نيست ( 720 يا 722)، اما حدوداً می‎شود فهميد كه در حول و حوش 720 است. حافظ، جوان بيست و چند ساله‏ای بوده كه اين پادشاه، به مسند حكومت می‏رسد و خود اين پادشاه جوان و خوش ذوق و احتمالاً عياش و زيبا و شاعر و اديب و مورد علاقۀ حافظ، جنگ‏های فراوانی را با امير مبارزالدين در كرمان داشته است و با ديگران. يعنی خود اين آدم هم نمی‎نشسته است در شيراز كه تنها به كار حكومت بپردازد، بلكه جنگ‏های متعددی داشته است كه اين جنگ‏ها بالاخره به غلبۀ آل مظفر و بر سر كار آمدن مبارز الدين محمد مظفر و پيروزی او بر شيخ ابو اسحاق منجر می‏شود و فرار او و بالاخره قتلش.
سلطنت آل مظفر تا سال 795 هجری به طول می‏انجامد. آل مظفر از صغير و كبير به دست تيمور قتل عام می‏شوند. آل مظفر حدود 40 سالی حكومت كردند كه وفات حافظ هم به احتمال زياد 792، شايد هم 791 است و بيشتر 792 ذكر شده است. در طول اين چهل سال، چندين پادشاه از اين خانواده بر سر كار آمدند.
خانوادۀ عجيبی بودند و به تيمور گفته شد كه شرّ اين خانواده را كم كن چون اينها آرام ندارند، برادر با برادر، پسر با پدر، پدر با پسر، پسر عمو با پسر عمو، برادر زاده با عمو، آن‏قدر اين‏ها از يكديگر كشتند و چشم ميل كشيدند و زندان كردند كه حد و حصر ندارد. اينها اگر بمانند باز هم همين فسادها را خواهند كرد، آدم احساس می‏كند كه حق با آنها بود كه يك چنين گزارشی را به تيمور دادند.
امير مبارز الدين را پسرش شاه شجاع كور كرد و بعد كشت. شاه شجاع سال‏ها زندگی كرد، به وسيلۀ برادرش از شيراز اخراج شد. دوباره بعد از يكی دو سال به حكومت شيراز برگشت. او باز برادر را اخراج كرد. بعضی از برادرهايش را كشت. بعضی از پسرهای خودش را كور كرد، تا بالاخره از دنيا رفت. پسر او شاه زين العابدين به حكومت رسيد و او هم به وسيلۀ پسر عمويش شاه منصور. اين شاه منصور آخرين‏شان بود و در همين بيابان‏های شيراز خودش و يارانش در ميان لشكريان تيمور كشته شدند.
شما ببينيد در طول چهل سال چقدر جنگ، چقدر خونريزی، خويشاوند كشی و بيگانه كشی. يك چنين وضعيتی در شيراز وجود داشته است و دائما مردم شيراز زير فشار و ارعاب اين ديكتاتورهای زبان نفهم و مغرور بودند كه هر كدام سليقۀ مخصوصی داشتند.
چنين وضعيت آشفته‏ای بر شيراز حكومت می‏كرده و حافظ حدود شايد 40 - 45 سال از عمر خودش را در دوران اين خانواده گذرانده است. طبيعی است كه با شهرت حافظ در شعر و شاعری، اين انتظار از او وجود داشته باشد كه زبان به مدح بعضی از افراد اين خانواده بگشايد و گشوده است. نمی‏شود ديگر بياييم توجيه كنيم بگوييم كه نخير چنين نيست:
سحر ز هاتف غيبم رسيد مژده به گوش
كه دور شاه شجاع است، می دلير بنوش
و يا:
بيا كه رايت منصور پادشاه رسيد،
خوب منصور پادشاه را دارد می‏گويد، شكی نيست. يا «حاجی قوام»؛
هستند غرق نعمت حاجی قوام ما
حاجی قوام وزير شاه شيخ ابواسحاق است. يقينا اين مدح‏ها مربوط به اين افراد است، اما آنچه من می‏خواهم بگويم اين است كه اين مدح‏ها از رتبه و قدر حافظ، چيزی نمی‏كاهد. اين كمترين كاری است كه شاعری در حد حافظ می‏توانسته است در آن روزگار بكند. شما نگاه كنيد ببينيد معاصران حافظ چه می‏كردند: سلمان ساوجی يك شاعر معاصر حافظ است. ببينيد چه مقدار برای ايلخانيان، چه شيخ «حسن» و چه پسرش «اويس بن حسن» و چه «احمد بن اويس»، مدح گفته است و چقدر شعر دربارۀ اين خانواده سروده است. سلمان ساوجی يا «خواجوی كرمانی» يا ديگر شعرايی كه معاصر حافظ بودند مدح می‏گفتند. آنچه كه حافظ گفته كمتر است.
البته اينجا باز من بايد نكتۀ ديگری را متذكر شوم و آن اينكه بعضی از نويسندگان ما گفته‏اند حافظ به زبان غزل، قصيده می گفته و مدح می سروده است. به نظر من، اهانتی از اين بزرگتر نسبت به حافظ نيست. اينكه در يك غزلی و در پايان يك غزل يا يك گوشه‏ای از آن، اسم يك پادشاهی را آورده باشد غير از اين است كه غزل را در مدح آن پادشاه سروده باشد.
اين كار در بين شعرا رايج است؛ شاعر غزلی را برای دل خودش نه برای كسی ديگر می‏گويد، بعد آن را به دوستی، رفيقی و يا يك عزيزی مزیّن می‏كند. در پايان آن غزل، اسم آن عزيز را هم می‏آورد. آن معنايش اين نيست كه از اول تا آخر غزل هر چه گفته، خطاب به اوست.
اين كار را حافظ هم كرده است. غزل را برای خودش، برای دل خودش و آرمان خودش گفته است. در پايان، يك بيتی ـ مصراعی هم به نام يكی از آن كسانی كه آنجا در آن زمان بوده‏اند، مثلاً امراء اضافه كرده است. جز چند غزل، يكی همان غزل «احمد الله ...» است كه دربارۀ سلطان احمد ايلكانی است، يكی همين منصور پادشاه است كه دربارۀ منصور مظفر است و يكی دو تا هم راجع به شاه شجاع است. آن پيروزۀ بو اسحاق را هم بعد از زمان ابو اسحاق گفته است. همان را هم بنده احتمال می‏دهم مرادش از پيروزۀ بو اسحاقی، همان پيروزۀ معروف بو اسحاق است كه نوشته‏اند يك نوع فيروزۀ خوب است كه جزو بهترين فيروزه هاست و به پيروزۀ بواسحاق معروف است. حافظ با اين اسم بازی كرده و يك معنای عرفانی هم حتی می‏تواند مورد نظر حافظ باشد. قطعا نمی‏تواند گفت اين در مدح ابواسحاق است.
من دربارۀ شخصيت حافظ، اين شخصيت والا و ارجمند خيلی حرف و سخن دارم لكن مصلحت نمی‏دانم كه بيش از اين جلسۀ شما برادران و خواهران عزيز و مهمانان گرامی را معطل كنم. اميدوارم كه به بحث‏های مفيد و مُمَتّعی در اين مورد برسيد.
من همين قدر بگويم كه حافظ همچنان‏كه تا امروز شاعر همۀ قشرها در كشور ما بوده است، بعد از اين هم شاعر همه خواهد ماند و اميد است كه هر چه بيشتر توفيق بيابيم و معارف اين شاعر بزرگ را از اشعارش فهميده، شخصيت او را بيشتر درك كنيم و آن را پایۀ خوبی برای پيشرفت معرفت و فرهنگ جامعه و كشورمان قرار دهيم.