معرفی 20 تأليف درباره سفرنامه و خاطرات از حج
كتابخانه تخصصی ـ ديجيتالی حج وابسته به بعثه مقام معظم رهبری مشتمل بر بيش از دو هزار و پانصد كتاب و مقاله، يكی از اقدامات ابتكاری در رابطه با انتشار آثار زيارتی در حوزه الكترونيك است.
به گزارش خبرنگار افتخاری خبرگزاری قرآنی ايران(ايكنا) به نقل از پايگاه اطلاع‌رسانی حج، «پايگاه اطلاع‌رسانی حج» وابسته به حوزه نمايندگی ولی‌فقيه در امور حج و زيارت، تاكنون، منابع متعدد مكتوب و همچنين چند رسانه‌ای برای آشنايی زائران قبل از سفر به حج و انس با حج پس از سفر ارائه كرده است كه از آن جمله تعدادی از خاطرات و سفرنامه‌های سفر به سرزمين وحی است.
بديهی است كه كتاب‌های زيادی در زمينه «خاطرات و سفرنامه‌های سفر به سرزمين وحی» وجود دارد كه پايگاه اطلاع‌رسانی حج در نظر دارد جهت اطلاع‌رسانی به زائران حج تمتع و بالا بردن معرفت زيارت، آنها را با روش‌های گوناگون در دسترس زائران و علاقه‌مندان قرار دهد.
كتابخانه تخصصی ـ ديجيتالی حج وابسته به بعثه مقام معظم رهبری مشتمل بر بيش از دو هزار و پانصد كتاب و مقاله، يكی از اقدامات ابتكاری در رابطه با انتشار آثار زيارتی در حوزه الكترونيك است.
در ادامه معرفی آثاری درباره «خاطرات و سفرنامه‌های حج» تقديم خوانندگان گرامی به ويژه زائران حج تمتع امسال می‌شود.
يادآور می‌شود متن كامل اين كتب در «كتابخانه تخصصی ـ ديجيتالی بعثه مقام معظم رهبری» موجود است.
كتاب «داستان باريافتگان» تأليف «ميرسيد‌احمد هدايتی» به كوشش «سيدعلی قاضی‌عسكر» است. مؤلّف كه از رجال علمی و سياسی عصر قاجار است، در سال 1338ق عازم حج می‌شود و پس از ده ماه و نيم، به زادگاه خويش «شهر ری» باز می‌گردد و سپس گزارشی جامع و مفيد، از آغاز تا پايان اين سفر را به رشته تحرير درمی‌آورد.
كتاب «به سوی خدا می‌رويم» تأليف «سيد‌‌محمود طالقانی» است. يكی از ثمرات و دستاوردهای سفر پر بركت حج، آشنايی با تاريخ اسلام و اماكن و آثار اسلامی مكّه و مدينه است، آنها كه سعادت اين سفر را يافته و يافته خود را به صورت سفرنامه در اختيار ديگران قرار دادهاند، زمينه اين آشنايی را برای خوانندگان سفر‌نامه‌شان نيز فراهم كرده‌‌اند و كتاب حاضر يكی از اين رحله‌ها و سفرنامه‌ها است.
كتاب «در حريم حرم» تأليف «جواد محدّثی» است. اين كتاب در جستجوی اهداف و حكمت‌های مراسم و اسرار حج و اماكن تاريخی آن است و در قالب سفرنامه است و بيشتر به رخدادهای اجتماعی و بايدهای اين سفر عبادی، اجتماعی، سياسی و تربيتی پرداخته است و گزارشی از حج اين سال نيز به شمار می‌رود.
كتاب «در راه خانه خدا» تأليف «عز‌الدين قلوز»، به كوشش محقق و مترجم «سيد‌جعفر شهيدی» است. سفرنامه حاضر با مقدمه‌ای از مترجم است كه در آن مبحث، خواننده با علت وجوب حج بر مسلمان مستطيع و اين كه استطاعت چيست، آشنا می‌شود. مترجم در اين مقدمه هر جا كه مناسب دانسته از اشعار فارسی و هر جا كه واجب دانسته از احاديث اهل‌البيت(ع) افزوده و كتاب را در حقيقت مطابق ذوق و سليقه زائران فارسی زبان آراسته است. عناوين فصول كتاب عبارت است از احرام تا بازگشت (جده، مكه، عرفات، منا، مدينه) و در انتها، منابع مؤلف و مترجم آورده شده است.
كتاب «سرزمين نور» كه خاطرات دانشجويان از سفر حج است و نويسندگان آن جمعی از دانشجويان هستند. به حج و عمره بايد با اين نگرش نگريست تا منشأ تحوّل روحی و اخلاقی شود. نسل جوان و دانشجويان چند سالی است كه اين توفيق نصيبشان شده تا در سن جوانی، به عمره مشرف و از بركات زيارت مكه و مدينه بهره‌مند شوند.
مجموعه حاضر كه به‌همت جمعی از اين دانشجويان فراهم آمده بيانگر گوشه‌ای از اين بركات است.
كتاب «سفرنامه مكه» تأليف «سلطان‌مراد حسام‌السلطنه»، به كوشش «رسول جعفريان» آماده شده است. ادبيات سفرنامه‌نويسی در دوره قاجار رشد چشمگيری يافت. يكی از زمينه‌های سفرنامه‌نويسی اين دوره، سفرهای حج است. حسام‌السلطنه فرزند عباس ميرزا از جمله كسانی است كه در سفر حج به سال 1297، وقايع و حوادث سفر خود را تقرير و يكی از ملازمانش آن را تحرير كرده است. وی كمابيش اوضاع اجتماعی و سياسی شهرها و اماكنی چون مكه، مدينه، استانبول، سوريه، فلسطين و مصر را توصيف می‌كند. هر چند ثبت وقايع شخصی شاهزاده كه معمول بين درباريان در سفرنامه‌نويسی بوده حجم بيشتر كتاب را به خود اختصاص داده است.
كتاب «سفرنامه حاج‌عليخان، اعتماد‌السلطنه» تأليف «اعتماد‌السلطنه علی‌بن‌حسين»، به كوشش «سيدعلی قاضی‌عسكر» است. سنت سفرنامه‌نويسی از ديرباز، به شكل محدود، در بين اقوام و ملل دنيا مرسوم بوده، ليكن در دو قرن اخير توسعه و رواج قابل توجّهی يافته است. در اين ميان سفرنامه تنظيمی «حاج‌عليخان اعتماد‌السلطنه» حاوی اطلاعات تاريخی، جغرافيايی، علمی و دينی فراوان است كه می‌تواند برای دانش‌پژوهان و به ويژه مورخان مفيد باشد.
كتاب «سفرنامه حجاز» تأليف «محمد لبيب البتنونی» و ترجمه «هادی انصاری» است. مؤلف كتاب، چنانكه از سفرنامه‌های او آشكار می‌شود، در ديوان دربار خديویِ مصر «عباس پاشا حلمی دوم» مشغول خدمت بوده است، هنگامی كه عباس پاشا در 29 ذی‌القعده 1327 هجری عزم سفر حج كرد، بتنونی را طی فرمانی به همراه ساير رجال درباری خود به سفر برد. پس از مراجعت كاروان، بتنونی سفرنامه ارزشمند و پرمحتوای خود را به نام «الرحلة الحجازيه» نگاشت كه تاكنون چند بار چاپ شده و نگارش آن پيش از تأليف «مرآة الحرمين» ابراهيم رفعت پاشا بوده؛ زيرا نامبرده در كتاب خود بارها از سفرنامه بتنونی ياد كرده است.
بتنونی دو سفرنامه ديگر به نام «رحلة الاندلسی» و «الرحلة الی امريكا» دارد. از تاريخ تولد و يا وفات او آگاهی درستی در دست نيست. ليكن به نظر می‌رسد كه پس از سال 1350 هجری وفات كرده است. در اين سفرنامه، اطلاعات سودمندی از حرمين شريفين، تاريخ قوم عرب و جغرافيای جزيرة العرب، منعكس شده است.
كتاب بعدی «سفرنامه منظوم حج» تأليف «بانويی اصفهانی از دوره صفوی» به كوشش «رسول جعفريان» است.
«سفرنامه منظوم حج» 1200 بيت مثنویِ روان و زيبايی است، كه بانويی فرهيخته و دانشمند در دوره صفوی سروده است. وی نكته‌ها و آگاهی‌های جالبی از شهرها و بلاد، مردم آن سامان و خُلق و خوی‌شان بيان و تصويری از چگونگی حج‌گزاری مسلمانان، به ويژه شيعيان در قرن دوازدهم ارائه می‌دهد. سراينده اين منظوم، تحت تأثير شاعر بلند آوازه حكيم نظامی اين اشعار را سروده است.
كتاب «سفرنامه ميرزا‌داود وزيروظايف» تأليف «داود‌بن‌علينقی» است. در اين سفرنامه تلاش شده است تا چگونگی حج‌گزاری مسلمانان، كمبود و يا نبود امكانات و ويژگی‌های هر يك از اماكن دينی و مذهبی و به ويژه حرمين شريفين تشريح و ترسيم شود.
كتاب «مرآة الحرمين» تأليف «ابراهيم رفعت‌پاشا» ترجمه «هادی انصاری» است. يكی از سفرنامه‌های منحصر به فرد، همين كتابی است كه سرلشكر ابراهيم رفعت پاشا فرمانده پاسداران محمل مصری و اميرالحاج مصر به رشته تحرير در‌آورده است.
وی، جزئيات مسير كاروان های حج و شهر مكه و ويژگی‌های مسجدالحرام و خصوصياتی دقيق از حرم شريف نبوی و شهر مدينه و وضع فرهنگی و ديگر خصوصيات مردم آن شهر را به دقّت و تفصيل فراوان بيان كرده و ميراث گرانبهايی را به ارث گذاشته است.
كتاب «مكه و مدينه از ديدگاه جهانگردان اروپايی» تأليف «جعفر خليلی» و ترجمه «محمدرضا فرهنگ» است. اين كتاب مجموعه‌ای است از سرگذشت‌های جالب و خواندنی جهانگردان اروپايی كه از مناطق دور، خود را به مكه و مدينه رسانده و اطلاعات شيرين و شنيدنی را از اين سرزمين وحی، در دسترس مردمان بعد از خود قرار دادهاند.
كتاب «همراه با خليل» تأليف «سيدعلی قاضی‌عسكر» است. اين كتاب گزارشی از سفر حج مرحوم آيت‌الله كاشانی در سال 1331 شمسی است كه مؤلف با استفاده از خاطرات همسفران مرحوم آيت‌الله كاشانی و اسناد تاريخی، آن را تهيه كرده است.
كتاب «او و ديگر هيچ» تأليف «سعيد طاهريان» است. اين كتاب به صورت سفرنامه‌نويسی با سبك داستانی، گزارشی از سفر به مدينه و مكه دارد و نسبتاً با قلمی روان و جذاب نگارش يافته است شايد بتوان گفت نويسنده از روش خسی در ميقات جلال آل احمد سرمشق گرفته است.
كتاب «صفا در صفا» تأليف «سيد‌منصور گتميری» است. كتاب حاضر خاطرات سفر حج به همراه هيأت پزشكی است و نويسنده علاوه بر اين كه پزشك بوده در كار روزنامه‌نگاری هم نيز دستی داشته و اين وظيفه را هم انجام داده است و به همين سبك هم خاطره‌نويسی كرده است.
كتاب «صبح انديشه» تأليف «حسين رمضانی‌فرخانی» است. اين كتاب كه در دو فصل تدوين شده است خاطره‌نويسی مؤلف است از سفر عمره و حج كه با قلمی روان و احساسی نوشته شده و خواننده را همراه خود به سفر می‌برد. در اين كتاب نويسنده خاطرات جالب و خواندنی از ديگر زائران نيز آورده است كه خواندنی است.
كتاب «معبد ايمان» تأليف «احمد عابدينی» است. اين مجموعه، در قالب داستان، مناسك حج و امور تاريخی، اخلاقی و اجتماعی را در حد و اندازه‌ای كه يك حاجی بايد بداند، آموزش می‌دهد. اين داستان به صورت گفتگو در يك خانواده صورت گرفته است. يكی از شخصيت‌های داستان روحانی كاروان است كه در طی مراحل داستان به آيات و روايات فروانی درباره حج اشاره می‌كند.
كتاب «حج» تأليف «يوسف رضايی» است. اين كتاب سفرنامه‌ای است كه مؤلف آن را با آيات، روايات و اشعاری زيبا مزين كرده و با قلمی شيوا به رشته تحرير در آورده است.
كتاب «خاطرات سفر» تأليف «سیّدعلی قاضی‌عسكر» است. در قرآن و روايات، نسبت به گردش و سير و سفر بر روی زمين تأكيد شده است تا در اين راستا از محضر آيات و نشانه‌های الهی، درس‌ها و عبرت‌های خوبی را آموخت و به ديگران انتقال داد. نويسنده كتاب كه خود همراه و همگام با آيت‌الله ری‌شهری در سفر به عربستان، كنيا و سودان حضور داشت، تمامِ مراحل و وقايع اين سفر را با قلم شيوا و رسای خود به‌رشته تحرير در‌آورده است.
از جمله ديدارها و وقايع مهم، عبارتند از: ديدار با «عمری» پيشوای روحانی شيعيان مدينه، ديدار با قاضی القضاة و جمعيت علمای مومباسا، بازديد از دانشگاه جامعة القرآن الكريم و العلوم الإسلامية در سودان، شركت در همايش مهدويت در سودان و نمايش فيلم تاريخی «حج در زمان قديم»، كه علاقه‌مندان می‌توانند برای مشاهده فيلم، به نگارخانه حج واقع در پايگاه اطلاع‌رسانی بعثه مقام معظم رهبری مراجعه كنند.
بديهی است كه كتاب‌های زيادی در زمينه «خاطرات و سفرنامه‌های سفر به سرزمين وحی» وجود دارد كه پايگاه اطلاع‌رسانی حج در نظر دارد جهت اطلاع‌رسانی به زائران حج تمتع و بالا بردن معرفت زيارت، آنها را با روش‌های گوناگون در دسترس زائران و علاقه‌مندان قرار دهد.
كتابخانه تخصصی ـ ديجيتالی حج وابسته به بعثه مقام معظم رهبری مشتمل بر بيش از دو هزار و پانصد كتاب و مقاله، يكی از اقدامات ابتكاری در رابطه با انتشار آثار زيارتی در حوزه الكترونيك است.
در ادامه معرفی آثاری درباره «خاطرات و سفرنامه‌های حج» تقديم خوانندگان گرامی به ويژه زائران حج تمتع امسال می‌شود.
يادآور می‌شود متن كامل اين كتب در «كتابخانه تخصصی ـ ديجيتالی بعثه مقام معظم رهبری» موجود است.
كتاب «داستان باريافتگان» تأليف «ميرسيد‌احمد هدايتی» به كوشش «سيدعلی قاضی‌عسكر» است. مؤلّف كه از رجال علمی و سياسی عصر قاجار است، در سال 1338ق عازم حج می‌شود و پس از ده ماه و نيم، به زادگاه خويش «شهر ری» باز می‌گردد و سپس گزارشی جامع و مفيد، از آغاز تا پايان اين سفر را به رشته تحرير درمی‌آورد.
كتاب «به سوی خدا می‌رويم» تأليف «سيد‌‌محمود طالقانی» است. يكی از ثمرات و دستاوردهای سفر پر بركت حج، آشنايی با تاريخ اسلام و اماكن و آثار اسلامی مكّه و مدينه است، آنها كه سعادت اين سفر را يافته و يافته خود را به صورت سفرنامه در اختيار ديگران قرار دادهاند، زمينه اين آشنايی را برای خوانندگان سفر‌نامه‌شان نيز فراهم كرده‌‌اند و كتاب حاضر يكی از اين رحله‌ها و سفرنامه‌ها است.
كتاب «در حريم حرم» تأليف «جواد محدّثی» است. اين كتاب در جستجوی اهداف و حكمت‌های مراسم و اسرار حج و اماكن تاريخی آن است و در قالب سفرنامه است و بيشتر به رخدادهای اجتماعی و بايدهای اين سفر عبادی، اجتماعی، سياسی و تربيتی پرداخته است و گزارشی از حج اين سال نيز به شمار می‌رود.
كتاب «در راه خانه خدا» تأليف «عز‌الدين قلوز»، به كوشش محقق و مترجم «سيد‌جعفر شهيدی» است. سفرنامه حاضر با مقدمه‌ای از مترجم است كه در آن مبحث، خواننده با علت وجوب حج بر مسلمان مستطيع و اين كه استطاعت چيست، آشنا می‌شود. مترجم در اين مقدمه هر جا كه مناسب دانسته از اشعار فارسی و هر جا كه واجب دانسته از احاديث اهل‌البيت(ع) افزوده و كتاب را در حقيقت مطابق ذوق و سليقه زائران فارسی زبان آراسته است. عناوين فصول كتاب عبارت است از احرام تا بازگشت (جده، مكه، عرفات، منا، مدينه) و در انتها، منابع مؤلف و مترجم آورده شده است.
كتاب «سرزمين نور» كه خاطرات دانشجويان از سفر حج است و نويسندگان آن جمعی از دانشجويان هستند. به حج و عمره بايد با اين نگرش نگريست تا منشأ تحوّل روحی و اخلاقی شود. نسل جوان و دانشجويان چند سالی است كه اين توفيق نصيبشان شده تا در سن جوانی، به عمره مشرف و از بركات زيارت مكه و مدينه بهره‌مند شوند.
مجموعه حاضر كه به‌همت جمعی از اين دانشجويان فراهم آمده بيانگر گوشه‌ای از اين بركات است.
كتاب «سفرنامه مكه» تأليف «سلطان‌مراد حسام‌السلطنه»، به كوشش «رسول جعفريان» آماده شده است. ادبيات سفرنامه‌نويسی در دوره قاجار رشد چشمگيری يافت. يكی از زمينه‌های سفرنامه‌نويسی اين دوره، سفرهای حج است. حسام‌السلطنه فرزند عباس ميرزا از جمله كسانی است كه در سفر حج به سال 1297، وقايع و حوادث سفر خود را تقرير و يكی از ملازمانش آن را تحرير كرده است. وی كمابيش اوضاع اجتماعی و سياسی شهرها و اماكنی چون مكه، مدينه، استانبول، سوريه، فلسطين و مصر را توصيف می‌كند. هر چند ثبت وقايع شخصی شاهزاده كه معمول بين درباريان در سفرنامه‌نويسی بوده حجم بيشتر كتاب را به خود اختصاص داده است.
كتاب «سفرنامه حاج‌عليخان، اعتماد‌السلطنه» تأليف «اعتماد‌السلطنه علی‌بن‌حسين»، به كوشش «سيدعلی قاضی‌عسكر» است. سنت سفرنامه‌نويسی از ديرباز، به شكل محدود، در بين اقوام و ملل دنيا مرسوم بوده، ليكن در دو قرن اخير توسعه و رواج قابل توجّهی يافته است. در اين ميان سفرنامه تنظيمی «حاج‌عليخان اعتماد‌السلطنه» حاوی اطلاعات تاريخی، جغرافيايی، علمی و دينی فراوان است كه می‌تواند برای دانش‌پژوهان و به ويژه مورخان مفيد باشد.
كتاب «سفرنامه حجاز» تأليف «محمد لبيب البتنونی» و ترجمه «هادی انصاری» است. مؤلف كتاب، چنانكه از سفرنامه‌های او آشكار می‌شود، در ديوان دربار خديویِ مصر «عباس پاشا حلمی دوم» مشغول خدمت بوده است، هنگامی كه عباس پاشا در 29 ذی‌القعده 1327 هجری عزم سفر حج كرد، بتنونی را طی فرمانی به همراه ساير رجال درباری خود به سفر برد. پس از مراجعت كاروان، بتنونی سفرنامه ارزشمند و پرمحتوای خود را به نام «الرحلة الحجازيه» نگاشت كه تاكنون چند بار چاپ شده و نگارش آن پيش از تأليف «مرآة الحرمين» ابراهيم رفعت پاشا بوده؛ زيرا نامبرده در كتاب خود بارها از سفرنامه بتنونی ياد كرده است.
بتنونی دو سفرنامه ديگر به نام «رحلة الاندلسی» و «الرحلة الی امريكا» دارد. از تاريخ تولد و يا وفات او آگاهی درستی در دست نيست. ليكن به نظر می‌رسد كه پس از سال 1350 هجری وفات كرده است. در اين سفرنامه، اطلاعات سودمندی از حرمين شريفين، تاريخ قوم عرب و جغرافيای جزيرة العرب، منعكس شده است.
كتاب بعدی «سفرنامه منظوم حج» تأليف «بانويی اصفهانی از دوره صفوی» به كوشش «رسول جعفريان» است.
«سفرنامه منظوم حج» 1200 بيت مثنویِ روان و زيبايی است، كه بانويی فرهيخته و دانشمند در دوره صفوی سروده است. وی نكته‌ها و آگاهی‌های جالبی از شهرها و بلاد، مردم آن سامان و خُلق و خوی‌شان بيان و تصويری از چگونگی حج‌گزاری مسلمانان، به ويژه شيعيان در قرن دوازدهم ارائه می‌دهد. سراينده اين منظوم، تحت تأثير شاعر بلند آوازه حكيم نظامی اين اشعار را سروده است.
كتاب «سفرنامه ميرزا‌داود وزيروظايف» تأليف «داود‌بن‌علينقی» است. در اين سفرنامه تلاش شده است تا چگونگی حج‌گزاری مسلمانان، كمبود و يا نبود امكانات و ويژگی‌های هر يك از اماكن دينی و مذهبی و به ويژه حرمين شريفين تشريح و ترسيم شود.
كتاب «مرآة الحرمين» تأليف «ابراهيم رفعت‌پاشا» ترجمه «هادی انصاری» است. يكی از سفرنامه‌های منحصر به فرد، همين كتابی است كه سرلشكر ابراهيم رفعت پاشا فرمانده پاسداران محمل مصری و اميرالحاج مصر به رشته تحرير در‌آورده است.
وی، جزئيات مسير كاروان های حج و شهر مكه و ويژگی‌های مسجدالحرام و خصوصياتی دقيق از حرم شريف نبوی و شهر مدينه و وضع فرهنگی و ديگر خصوصيات مردم آن شهر را به دقّت و تفصيل فراوان بيان كرده و ميراث گرانبهايی را به ارث گذاشته است.
كتاب «مكه و مدينه از ديدگاه جهانگردان اروپايی» تأليف «جعفر خليلی» و ترجمه «محمدرضا فرهنگ» است. اين كتاب مجموعه‌ای است از سرگذشت‌های جالب و خواندنی جهانگردان اروپايی كه از مناطق دور، خود را به مكه و مدينه رسانده و اطلاعات شيرين و شنيدنی را از اين سرزمين وحی، در دسترس مردمان بعد از خود قرار دادهاند.
كتاب «همراه با خليل» تأليف «سيدعلی قاضی‌عسكر» است. اين كتاب گزارشی از سفر حج مرحوم آيت‌الله كاشانی در سال 1331 شمسی است كه مؤلف با استفاده از خاطرات همسفران مرحوم آيت‌الله كاشانی و اسناد تاريخی، آن را تهيه كرده است.
كتاب «او و ديگر هيچ» تأليف «سعيد طاهريان» است. اين كتاب به صورت سفرنامه‌نويسی با سبك داستانی، گزارشی از سفر به مدينه و مكه دارد و نسبتاً با قلمی روان و جذاب نگارش يافته است شايد بتوان گفت نويسنده از روش خسی در ميقات جلال آل احمد سرمشق گرفته است.
كتاب «صفا در صفا» تأليف «سيد‌منصور گتميری» است. كتاب حاضر خاطرات سفر حج به همراه هيأت پزشكی است و نويسنده علاوه بر اين كه پزشك بوده در كار روزنامه‌نگاری هم نيز دستی داشته و اين وظيفه را هم انجام داده است و به همين سبك هم خاطره‌نويسی كرده است.
كتاب «صبح انديشه» تأليف «حسين رمضانی‌فرخانی» است. اين كتاب كه در دو فصل تدوين شده است خاطره‌نويسی مؤلف است از سفر عمره و حج كه با قلمی روان و احساسی نوشته شده و خواننده را همراه خود به سفر می‌برد. در اين كتاب نويسنده خاطرات جالب و خواندنی از ديگر زائران نيز آورده است كه خواندنی است.
كتاب «معبد ايمان» تأليف «احمد عابدينی» است. اين مجموعه، در قالب داستان، مناسك حج و امور تاريخی، اخلاقی و اجتماعی را در حد و اندازه‌ای كه يك حاجی بايد بداند، آموزش می‌دهد. اين داستان به صورت گفتگو در يك خانواده صورت گرفته است. يكی از شخصيت‌های داستان روحانی كاروان است كه در طی مراحل داستان به آيات و روايات فروانی درباره حج اشاره می‌كند.
كتاب «حج» تأليف «يوسف رضايی» است. اين كتاب سفرنامه‌ای است كه مؤلف آن را با آيات، روايات و اشعاری زيبا مزين كرده و با قلمی شيوا به رشته تحرير در آورده است.
كتاب «خاطرات سفر» تأليف «سیّدعلی قاضی‌عسكر» است. در قرآن و روايات، نسبت به گردش و سير و سفر بر روی زمين تأكيد شده است تا در اين راستا از محضر آيات و نشانه‌های الهی، درس‌ها و عبرت‌های خوبی را آموخت و به ديگران انتقال داد. نويسنده كتاب كه خود همراه و همگام با آيت‌الله ری‌شهری در سفر به عربستان، كنيا و سودان حضور داشت، تمامِ مراحل و وقايع اين سفر را با قلم شيوا و رسای خود به‌رشته تحرير در‌آورده است.
از جمله ديدارها و وقايع مهم، عبارتند از: ديدار با «عمری» پيشوای روحانی شيعيان مدينه، ديدار با قاضی القضاة و جمعيت علمای مومباسا، بازديد از دانشگاه جامعة القرآن الكريم و العلوم الإسلامية در سودان، شركت در همايش مهدويت در سودان و نمايش فيلم تاريخی «حج در زمان قديم»، كه علاقه‌مندان می‌توانند برای مشاهده فيلم، به نگارخانه حج واقع در پايگاه اطلاع‌رسانی بعثه مقام معظم رهبری مراجعه كنند.
