بررسی نظم و برنامه‌ريزی در زندگی از ديدگاه اسلام
خدای توانا و حكيمی كه نظم را در دستگاه پهناور و عظيم خلقت قرار داده است، همين نظم را در زندگی انسان‌ها و روابط اجتماعی آنان می‌پسندد.
به گزارش خبرنگار افتخاری خبرگزاری قرآنی ايران(ايكنا)، نظم در لغت به معنای آراستن، برپا داشتن، ترتيب دادن كار و...[1] و در اصطلاح نظامی به معنای پيروی كامل از دستورهای نظامی است[2]، انضباط نيز به معنای نظم و انتظام، ترتيب و درستی، عدم هرج و مرج، سامان‌پذيری و آراستگی است[3].
آفرينش براساس نظم استوار است و در دستگاه خلقت، هر پديده‌ای جای خاصی دارد و مأموريت و كار ويژه‌ای به عهده دارد. كرات آسمانی در مدار معينی حركت می‌كنند، فصول سال و گذشت شب و روز نظم خاصی دارد و خلقت اشيا از اندازه، حد و ميزان خاصی برخوردار است. خدای تعالی می‌فرمايد «إِنَّا كُلَّ شَیْءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ»[4]، ما هر چيزی را به اندازه و روی حساب آفريديم. حكمت خداوندی در هر چيز تجلی يافته و موجودات عالم نيز روی حساب و نظم دقيق و نيز براساس هدف معينی قدم به عرصه هستی نهاده‌اند.
نظم شگفت و محيرالعقولی كه در همه مخلوقات، حركت سياره‌ها و ستارگان، گياهان، موجودات دريايی و صحرايی، بدن انسان، گردش خون و ... وجود دارد، همه و همه معلول تدبير خداوند حكيم، مدبر و تواناست.
خدای توانا و حكيمی كه نظم را در دستگاه پهناور و عظيم خلقت قرار داده است، همين نظم را در زندگی انسان‌ها و روابط اجتماعی آنان می‌پسندد. از اين‌رو، شايسته است كه انسان در زندگی فردی و اجتماعی خويش، نظم، ترتيب و تدبير در امور را مراعات كند، زيرا به گفته روانشاسان «احتياج به نظم و ترتيب، جزو احتياجات اساسی روانی محسوب می‌شود، رنگ و شكل و خاصی به زندگی می‌دهد، افراد ميل دارند زندگی فردی و جمعی خود را تحت نظم و قاعده مشخصی در آورند»[5].
نگاهی گذرا به حجم زياد كتاب‌های قوانين و مقررات و بودجه‌های هنگفتی كه صرف قانون‌گذاری و تنظيم آنها می‌شود و اهميتی كه همه ملل جهان به آنها می‌دهند ضرورت و لزوم نظم فردی و اجتماعی را در زندگی بشر آشكار می‌كند.
اسلام نيز به عنوان دين جهانی و كامل به نظم و برنامه‌ريزی در زندگی اهميت فراوان داده و به پيروان خويش سفارش كرده كه تمام كارهای خود را طبق قانون و به‌صورت منظم انجام دهند و از بی‌نظمی بپرهيزند. چراكه تمام احكام اسلامی (واجبات، مستحبات، محرمات، مكروهات و ...) در اين راستا و در جهت برنامه دقيق و نظم دادن به مسلمانان قرار داده شده كه آنان را تحت نظم خاصی درآورد.
در دنيای كنونی نيز حركت قطارها، هواپيماها، ساعات كار ادارات و كارخانجات و ... روی نظم خاصی و با دقيقه و ثانيه سنجيده می‌شود و با ورود كامپيوتر در عرصه زندگی نظم و ترتيب دقيق‌تر و بهتر صورت می‌گيرد و می‌توان گفت امروزه منظم زندگی كردن جزء ضروريات زندگی بشر شده و موردپسند عقل و دين است و اگر بخواهيم خود را از دايره نظم كه امروزه همه جوامع را تا حد زيادی فرا گرفته و احاطه كرده، خارج كنيم، با مشكلات زيادی رو‌به‌رو می‌شويم.
بخش عظيمی از دستورات و سفارشات قرآن كريم در راستای تنظيم انديشه و اعمال انسان است. اميرمؤمنان علی(ع) می‌فرمايد «الا انّ فيه علم ما يأتی و الحديث عن الماضی و دواء دائكم و نظم ما بينكم»[6]، آگاه باشيد كه آگاهی از آينده، خبر از گذشته، داروی درد نادانی و گمراهی و نظم و ترتيب زندگی روزمره شما در قرآن آمده است.
بيان قرآن كريم را درباره نظم می‌توان به دو بخش تقسيم كرد: الف) نظم در تكوين و ب) نظم در تشريع.
قرآن در اين بخش، نظم حاكم بر جهان آفرينش را تشريح كرده و به انسان‌ها سفارش می‌كند كه درباره آن بينديشند، تا به طراح زبردست آن (خدای تعالی) پی ببرند و در اين راستا، گاه از فرود آمدن باران و رويش گياهان ياد می‌كند و گاهی از عظمت آسمان، كوه‌ها و درياها سخن می‌گويد. زمانی شگفتيی‌های آفرينش موجودات و از جمله انسان را تذكر می‌دهد و در بسياری از مواقع نيز آمد و شد شب و روز، فراوانی پديده‌های هستی و بی‌شماری نعمت‌های الهی را در لا‌به‌لای آيات بيان می‌كند و انسان را به تفكر در نظم شگفت‌آور آن وا می‌دارد، به‌عنوان نمونه می فرمايد «إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ لآياتٍ لِأُولِی الْأَلْبابِ»[7]، همانا در آفرينش آسمان‌ها و زمين و آمد و شد شب و روز، نشانه‌هايی برای خردمندان است.
همه آياتی كه درباره قوانين و مقررات الهی نازل شده، برقراركننده نظم و برنامه در زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان است. با اين بيان، قرآن همواره پيروان خويش را به داشتن يك برنامه صحيح و منظم دعوت می‌كند و خواستار آن است كه مسلمانان در زندگی به اصول و مقررات الهی پای‌بند بوده، طبق برنامه‌ای كه خدا برای آنان تنظيم كرده، زندگی كنند و هيچ‌گاه از حدود الهی گام فراتر ننهند، چراكه «مَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَأُولئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ»[8]، آنان كه از حدود الهی تجاوز كنند، همانان ستمكارانند.
از اين‌رو، می‌توان گفت يكی از اهداف مهم پيامبران الهی، تنظيم برنامه زندگی انسان‌ها در تمام ابعاد آن بوده و در صدد بودند تا جامعه طبق برنامه تنظيمی از جانب پروردگار به زندگی خويش ادامه دهد و از آن تخطی نكند. به‌عنوان مثال قرآن برای انجام عبادت‌های اسلامی وقت و برنامه‌ای تنظيم كرده، تا همه مسلمانان در آن وقت معين به عبادت بپردازند، چنان كه برای روزه گرفتن، ماه مبارك رمضان را معلوم كرده و ابتدا و انتهای روزه هر روز را معلوم كرده است و می‌فرمايد «... كُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّى یَتَبَیَّنَ لَكُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيامَ إِلَى اللَّیْلِ »[9]، بخوريد و بياشاميد تا رشته روشن صبح‌دم در تاريكی شب آشكار شود و روزه را به شب برسانيد.
در جای ديگر افرادی را كه در امور اجتماعی خود، منظم و هماهنگ و با اجازه رهبری عمل می‌كنند، در زمره مؤمنان قرار داده و آنان را چنين می‌ستايد «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِذا كانُوا مَعَهُ عَلى أَمْرٍ جامِعٍ لَمْ یَذْهَبُوا حَتَّى یَسْتَأْذِنُوهُ»[10]، مؤمنان كسانی هستند كه به خدا و پيامبرش ايمان آورده‌اند و چون با پيامبر در كاری همگانی باشند، تا از او رخصت نطلبيده‌اند نبايد بروند، در آيه‌ای ديگر نيز، رزمندگان راهش را كه منظم، محكم و استوار وارد پيكار می‌شوند، مورد محبت خود قرار داده، می‌فرمايد «إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الَّذِينَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِيلِهِ صَفًّا كَأَنَّهُمْ بُنْيانٌ مَرْصُوصٌ»[11]، خداوند دوست دارد كسانی را كه در راه او در صفی، همانند ديواری كه اجزايش را با سرب به هم پيوند داده باشند، می‌جنگند.
نظم و انضباط در روايات اسلامی نيز مورد تأكيد قرار گرفته است، به‌عنوان نمونه، اميرمؤمنان علی(ع) كه بارها نتايج زيانبار بی‌نظمی و تشتت را در فكر و عمل مسلمانان ديده بود، در بستر شهادت و در آخرين پيامش، فرزندان خود و مسلمانان را به تقوای الهی و نظم در كارها فراخوانده، می‌فرمايد «اوصيكما و جميع اهلی و ولدی و من بلغه كتابی بتقوی الله و نظم امركم»[12]، شما را (ای حسن و حسين) و همه خانواده و فرزندانم و هر كس را كه نوشته من به او می‌رسد، به تقوای الهی و نظم در كارهايتان سفارش می‌كنم، و در عهدنامه مالك اشتر رعايت نظم را با عباراتی ديگر اين چنين سفارش می‌كند «... إِیَّاكَ وَ الْعَجَلَهَ بِالْأُمُورِ قَبْلَ أَوَانِهَا أَوِ التَّسَقُّطَ فِيهَا عِنْدَ إِمْكَانِهَا أَوِ اللَّجَاجَهَ فِيهَا إِذَا تَنَكَّرَتْ أَوِ الْوَهْنَ عَنْهَا إِذَا اسْتَوْضَحَتْ فَضَعْ كُلَّ أَمْر مَوْضِعَهُ وَ أَوْقِعْ كُلَّ أَمْر مَوْقِعَهُ»[13]، از عجله در مورد كارهايی كه وقتشان نرسيده، يا سستی در كارهايی كه امكان عمل آن فراهم شده، يا لجاجت در اموری كه مبهم است، يا سستی در كارها هنگامی كه واضح و روشن است، بر حذر باش! و هر امری را در جای خويش و هر كاری را به موقع خود انجام بده».
********************************************************************
[1] . منتهی‌الارب، واژه نظم.
[2] . فرهنگ معين، واژه نظم.
[3] . لغت‌نامه دهخدا، واژه انضباط.
[4] . قمر، آيه 49.
[5] . مقدمه روانشناسی، شريعتمداری، ص 149.
[6] . نهج‌البلاغه، فيض، خطبه 157.
[7] . آل عمران، آيه 190.
[8] . بقره، آيه 229.
[9] . بقره، آيه 187.
[10] . نور، آيه 62.
[11] . صف، آيه 4.
[12] . نهج‌البلاغه، فيض، نامه 47، ص 977.
[13] . همان، مدرك، نامه 53، ص 1031.
آفرينش براساس نظم استوار است و در دستگاه خلقت، هر پديده‌ای جای خاصی دارد و مأموريت و كار ويژه‌ای به عهده دارد. كرات آسمانی در مدار معينی حركت می‌كنند، فصول سال و گذشت شب و روز نظم خاصی دارد و خلقت اشيا از اندازه، حد و ميزان خاصی برخوردار است. خدای تعالی می‌فرمايد «إِنَّا كُلَّ شَیْءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ»[4]، ما هر چيزی را به اندازه و روی حساب آفريديم. حكمت خداوندی در هر چيز تجلی يافته و موجودات عالم نيز روی حساب و نظم دقيق و نيز براساس هدف معينی قدم به عرصه هستی نهاده‌اند.
نظم شگفت و محيرالعقولی كه در همه مخلوقات، حركت سياره‌ها و ستارگان، گياهان، موجودات دريايی و صحرايی، بدن انسان، گردش خون و ... وجود دارد، همه و همه معلول تدبير خداوند حكيم، مدبر و تواناست.
خدای توانا و حكيمی كه نظم را در دستگاه پهناور و عظيم خلقت قرار داده است، همين نظم را در زندگی انسان‌ها و روابط اجتماعی آنان می‌پسندد. از اين‌رو، شايسته است كه انسان در زندگی فردی و اجتماعی خويش، نظم، ترتيب و تدبير در امور را مراعات كند، زيرا به گفته روانشاسان «احتياج به نظم و ترتيب، جزو احتياجات اساسی روانی محسوب می‌شود، رنگ و شكل و خاصی به زندگی می‌دهد، افراد ميل دارند زندگی فردی و جمعی خود را تحت نظم و قاعده مشخصی در آورند»[5].
نگاهی گذرا به حجم زياد كتاب‌های قوانين و مقررات و بودجه‌های هنگفتی كه صرف قانون‌گذاری و تنظيم آنها می‌شود و اهميتی كه همه ملل جهان به آنها می‌دهند ضرورت و لزوم نظم فردی و اجتماعی را در زندگی بشر آشكار می‌كند.
اسلام نيز به عنوان دين جهانی و كامل به نظم و برنامه‌ريزی در زندگی اهميت فراوان داده و به پيروان خويش سفارش كرده كه تمام كارهای خود را طبق قانون و به‌صورت منظم انجام دهند و از بی‌نظمی بپرهيزند. چراكه تمام احكام اسلامی (واجبات، مستحبات، محرمات، مكروهات و ...) در اين راستا و در جهت برنامه دقيق و نظم دادن به مسلمانان قرار داده شده كه آنان را تحت نظم خاصی درآورد.
در دنيای كنونی نيز حركت قطارها، هواپيماها، ساعات كار ادارات و كارخانجات و ... روی نظم خاصی و با دقيقه و ثانيه سنجيده می‌شود و با ورود كامپيوتر در عرصه زندگی نظم و ترتيب دقيق‌تر و بهتر صورت می‌گيرد و می‌توان گفت امروزه منظم زندگی كردن جزء ضروريات زندگی بشر شده و موردپسند عقل و دين است و اگر بخواهيم خود را از دايره نظم كه امروزه همه جوامع را تا حد زيادی فرا گرفته و احاطه كرده، خارج كنيم، با مشكلات زيادی رو‌به‌رو می‌شويم.
بخش عظيمی از دستورات و سفارشات قرآن كريم در راستای تنظيم انديشه و اعمال انسان است. اميرمؤمنان علی(ع) می‌فرمايد «الا انّ فيه علم ما يأتی و الحديث عن الماضی و دواء دائكم و نظم ما بينكم»[6]، آگاه باشيد كه آگاهی از آينده، خبر از گذشته، داروی درد نادانی و گمراهی و نظم و ترتيب زندگی روزمره شما در قرآن آمده است.
بيان قرآن كريم را درباره نظم می‌توان به دو بخش تقسيم كرد: الف) نظم در تكوين و ب) نظم در تشريع.
قرآن در اين بخش، نظم حاكم بر جهان آفرينش را تشريح كرده و به انسان‌ها سفارش می‌كند كه درباره آن بينديشند، تا به طراح زبردست آن (خدای تعالی) پی ببرند و در اين راستا، گاه از فرود آمدن باران و رويش گياهان ياد می‌كند و گاهی از عظمت آسمان، كوه‌ها و درياها سخن می‌گويد. زمانی شگفتيی‌های آفرينش موجودات و از جمله انسان را تذكر می‌دهد و در بسياری از مواقع نيز آمد و شد شب و روز، فراوانی پديده‌های هستی و بی‌شماری نعمت‌های الهی را در لا‌به‌لای آيات بيان می‌كند و انسان را به تفكر در نظم شگفت‌آور آن وا می‌دارد، به‌عنوان نمونه می فرمايد «إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ لآياتٍ لِأُولِی الْأَلْبابِ»[7]، همانا در آفرينش آسمان‌ها و زمين و آمد و شد شب و روز، نشانه‌هايی برای خردمندان است.
همه آياتی كه درباره قوانين و مقررات الهی نازل شده، برقراركننده نظم و برنامه در زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان است. با اين بيان، قرآن همواره پيروان خويش را به داشتن يك برنامه صحيح و منظم دعوت می‌كند و خواستار آن است كه مسلمانان در زندگی به اصول و مقررات الهی پای‌بند بوده، طبق برنامه‌ای كه خدا برای آنان تنظيم كرده، زندگی كنند و هيچ‌گاه از حدود الهی گام فراتر ننهند، چراكه «مَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَأُولئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ»[8]، آنان كه از حدود الهی تجاوز كنند، همانان ستمكارانند.
از اين‌رو، می‌توان گفت يكی از اهداف مهم پيامبران الهی، تنظيم برنامه زندگی انسان‌ها در تمام ابعاد آن بوده و در صدد بودند تا جامعه طبق برنامه تنظيمی از جانب پروردگار به زندگی خويش ادامه دهد و از آن تخطی نكند. به‌عنوان مثال قرآن برای انجام عبادت‌های اسلامی وقت و برنامه‌ای تنظيم كرده، تا همه مسلمانان در آن وقت معين به عبادت بپردازند، چنان كه برای روزه گرفتن، ماه مبارك رمضان را معلوم كرده و ابتدا و انتهای روزه هر روز را معلوم كرده است و می‌فرمايد «... كُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّى یَتَبَیَّنَ لَكُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيامَ إِلَى اللَّیْلِ »[9]، بخوريد و بياشاميد تا رشته روشن صبح‌دم در تاريكی شب آشكار شود و روزه را به شب برسانيد.
در جای ديگر افرادی را كه در امور اجتماعی خود، منظم و هماهنگ و با اجازه رهبری عمل می‌كنند، در زمره مؤمنان قرار داده و آنان را چنين می‌ستايد «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِذا كانُوا مَعَهُ عَلى أَمْرٍ جامِعٍ لَمْ یَذْهَبُوا حَتَّى یَسْتَأْذِنُوهُ»[10]، مؤمنان كسانی هستند كه به خدا و پيامبرش ايمان آورده‌اند و چون با پيامبر در كاری همگانی باشند، تا از او رخصت نطلبيده‌اند نبايد بروند، در آيه‌ای ديگر نيز، رزمندگان راهش را كه منظم، محكم و استوار وارد پيكار می‌شوند، مورد محبت خود قرار داده، می‌فرمايد «إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الَّذِينَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِيلِهِ صَفًّا كَأَنَّهُمْ بُنْيانٌ مَرْصُوصٌ»[11]، خداوند دوست دارد كسانی را كه در راه او در صفی، همانند ديواری كه اجزايش را با سرب به هم پيوند داده باشند، می‌جنگند.
نظم و انضباط در روايات اسلامی نيز مورد تأكيد قرار گرفته است، به‌عنوان نمونه، اميرمؤمنان علی(ع) كه بارها نتايج زيانبار بی‌نظمی و تشتت را در فكر و عمل مسلمانان ديده بود، در بستر شهادت و در آخرين پيامش، فرزندان خود و مسلمانان را به تقوای الهی و نظم در كارها فراخوانده، می‌فرمايد «اوصيكما و جميع اهلی و ولدی و من بلغه كتابی بتقوی الله و نظم امركم»[12]، شما را (ای حسن و حسين) و همه خانواده و فرزندانم و هر كس را كه نوشته من به او می‌رسد، به تقوای الهی و نظم در كارهايتان سفارش می‌كنم، و در عهدنامه مالك اشتر رعايت نظم را با عباراتی ديگر اين چنين سفارش می‌كند «... إِیَّاكَ وَ الْعَجَلَهَ بِالْأُمُورِ قَبْلَ أَوَانِهَا أَوِ التَّسَقُّطَ فِيهَا عِنْدَ إِمْكَانِهَا أَوِ اللَّجَاجَهَ فِيهَا إِذَا تَنَكَّرَتْ أَوِ الْوَهْنَ عَنْهَا إِذَا اسْتَوْضَحَتْ فَضَعْ كُلَّ أَمْر مَوْضِعَهُ وَ أَوْقِعْ كُلَّ أَمْر مَوْقِعَهُ»[13]، از عجله در مورد كارهايی كه وقتشان نرسيده، يا سستی در كارهايی كه امكان عمل آن فراهم شده، يا لجاجت در اموری كه مبهم است، يا سستی در كارها هنگامی كه واضح و روشن است، بر حذر باش! و هر امری را در جای خويش و هر كاری را به موقع خود انجام بده».
********************************************************************
[1] . منتهی‌الارب، واژه نظم.
[2] . فرهنگ معين، واژه نظم.
[3] . لغت‌نامه دهخدا، واژه انضباط.
[4] . قمر، آيه 49.
[5] . مقدمه روانشناسی، شريعتمداری، ص 149.
[6] . نهج‌البلاغه، فيض، خطبه 157.
[7] . آل عمران، آيه 190.
[8] . بقره، آيه 229.
[9] . بقره، آيه 187.
[10] . نور، آيه 62.
[11] . صف، آيه 4.
[12] . نهج‌البلاغه، فيض، نامه 47، ص 977.
[13] . همان، مدرك، نامه 53، ص 1031.
