توجه به ميراث غنی نسخه‌های كهن قرآن، در مطالعات ما مغفول مانده است
گروه انديشه: يكی از مهمترين موضوعات مطالعات قرآنی كه در حوزه دنيای اسلام (چه شيعه و چه اهل سنت) مغفول واقع شده، توجه به ميراث غنی و البته تا حد زيادی مجعول نسخه‌های كهن قرآن است كه ارزش تاريخی بسياری دارند و تاريخ قرآن و زبان قرآن، هر دو با مسئله مصاحف قديمی گره خورده‌اند.
به گزارش خبرگزاری قرآنی ايران (ايكنا)، نشست «مطالعات قرآنی در جهان امروز» با حضور مرتضی كريمی‌نيا، محقق و قرآن‌پژوه و عضو هيئت علمی واحد علوم و تحقيقات دانشگاه آزاد اسلامی، عصر امروز سه‌شنبه، 17 مردادماه، در مركز فرهنگی شهر كتاب برگزار شد.
بنا بر اين گزارش، كريمی نيا در ابتدای سخنان خود با اشاره به تفكيك بين قرآن پژوهی عام و خاص اظهار كرد: مطالعات قرآنی در جامعه ما به هر نوع فعاليت و دانش افزايی قرآنی اطلاق می شود؛ اما بايد بين فعاليت هايی كه برای مخاطب عام صورت می گيرد و آنچه كه در جامعه آكادميك بايد مطرح شود، فرق بگذاريم.
وی افزود: مطالعه آكادميك، علمی و روشمند است و كاری به تبليغ و ترويج ندارد؛ تبليغ و ترويج مربوط به حوزه عموم است و گرچه امر بسيار مهمی است، اما چه در فرهنگ اسلامی و چه در فرهنگ‌های، ديگر متوليان خاص خود را دارد و از حوزه فعاليت ها و مطالعات دانشگاهی كاملاً جداست.
اين محقق و قرآن‌پژوه در ادامه سخنان خود با اشاره به سير مطالعات قرآنی در دنيای غرب تصريح كرد: غربيان از همان نخستين سده های آشنايی خود با اسلام و قرآن، يعنی از حدود 800 سال قبل، آثاری درباره اسلام و قرآن پديد آورده اند؛ اين آثار عمدتاً با رويكرد جدلی و غرض ورزانه و با هدف رديه نويسی عليه اسلام و اثبات مسيحيت نگاشته شده است.
وی با بيان اين كه رويكرد مطالعات اسلامی و قرآنی غربيان كم كم شكل جديدی به خود گرفته و از نيمه دوم قرن بيستم دچار تحولات جدی شده است، تصريح كرد: مطالعات قرآنی در دنيای غرب متحول و طبيعتاً نسبت به گذشته بسيار متفاوت شده و غرض ورزی اوليه در آن ـ دستكم در ظاهر ـ وجود ندارد. بعلاوه، توليد آثار اسلام شناسی و قرآن پژوهی منحصر در غربيان نيست و مسلمانان ساكن آنجا نيز سهم بسيار بزرگی در توليد چنين آثاری داشته اند.
پس از ارائه بحث مقدماتی در باب سير مطالعات قرآن پژوهی در دنيای غرب توسط كريمی نيا، اين نشست با پرسش و پاسخ درباره موضوعات مختلف از جمله مطالعات قرآنی در دنيای غرب، زبان قرآن و تفسير قرآن ادامه يافت.
كريمی نيا در بخشی از سخنان خود در پاسخ به يكی از سؤالات در باب چگونگی مشخص شدن مرز مطالعات قرآنی و تفسير در كتاب خود با عنوان «زبان قرآن، تفسير قرآن: مجموعه مقالات قرآن پژوهی غربيان» عنوان كرد: «جان ونز برو» محقق انگليسی كتابی با نام مطالعات قرآنی نگاشته و در آن به موضوعاتی چون متن قرآنريال تاريخ قرآن، نسبت قرآن با كتابهای مقدس پيش از خود و ... پرداخته است و شبيه چنين موضوعاتی را در فرهنگ خودمان «علوم قرآنی» می ناميم كه بر دانش‌های كلی تطبيق شونده بر اجزای قرآن گفته می شود و مطالعات قرآنی در دنيای غرب تقريباً مشابه همين علوم قرآنی است.
وی درباره برخی از ويژگی های مطالعات قرآنی در دنيای غرب تصريح كرد: مطالعات قرآنی (Quranic Studies) در دنيای غرب برون دينی بوده و لزوماً مؤمنانه نيست و محقق غربی در مطالعه خود، ايمان خود را دخيل نمی كند و صرفاً به طور تاريخی به بررسی تحولات موضوعات قرآنی می‌پردازد.
عضو هيئت علمی واحد علوم و تحقيقات دانشگاه آزاد اسلامی در ادامه به ارائه سخنانی درباره تفسير پرداخت و گفت: هرمتنی وقتی مورد علاقه جمعی از يك فرهنگ قرار می گيرد، با توجه به برداشت های مختلف از آن نيازمند تفسير می شود. از همين روی بايد گفت كه در دنيای غرب، علی الاصول مفسر قرآن نداريم تا دغدغه او كشف معنای قرآن به شكل مؤمنانه باشد.
وی با بيان اين كه در دنيای غرب نه تفسير، بلكه تفسيرپژوهی وجود دارد، افزود: محققان غربی می كوشند تا دريابند كه برای مثال چرا در تفاسير نخستين به فقه و آيات و الاحكام و قصه پردازی، و سپس مباحث ادبی و لغوی و صرفی و نحوی، بيشتر پرداخته می شود و چرا در آن تفاسير اثری از تمثيل و فلسفه و ... به چشم نمی خورد؛ به عبارت ديگر مهمترين دغدغه محققين غربی پيدا كردن ژانرهای مختلف تفسيری است.
اين محقق و پژوهشگر در بخش ديگری از سخنان خود اظهار كرد: بسياری از مواردی كه باعث تحول تفسير می‌شوند، تحولات بيرونی جامعه است؛ برای نمونه آيت‌الله‌العظمی جوادی آملی در تفسير تسنيم دغدغه های جديدی مانند تصور ما از دين و وجه نياز ما بدان و... داشته كه استاد ايشان، علامه طباطبايی آنها را نداشته است. نهايت پرسشهای جديدی كه در الميزان با آنها مواجه می شويم، درباره مباحثی چون حقوق بشر، حقوق زن، نسبت اسلام و ماركسيسم و ... است.
وی در بخش ديگری از سخنان خود تصريح كرد: مسئله نگاه تاريخی به قرآن و تفسير آن در غرب اتفاق افتاده و در ميان مسلمانان نگاه تاريخی به اين موضوع وجود ندارد؛ چراكه آنان ارتباط مؤمنانه با اين متن دارند و برای آن تاريخ در نظر نمی‌گيرند. بنابراين پرسش شكل‌پردازی شده از تاريخ قرآن غربی است؛ هرچند لايه هايی از اين بحث در عالم اسلام نيز ديده می شود.
كريمی‌نيا توجه به موضوعاتی چون تاريخ تفسير، تاريخ جمع‌آوری قرآن و ارتباط قرآن و متون مقدس و اخيراً توجه موضوعاتی چون زبان قرآن و توجه به مطالعات تاريخ‌شناسانه عربستان جاهلی و جغرافيای آن سرزمين و ... را از جمله موضوعات مطرح در عرصه مطالعات قرآنی دانست و افزود: متأسفانه در پژوهش‌ها و مطالعات قرآنی ما، مسئله نسخه‌ها و مصاحف كهن قرآنی، كمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند.
وی تصريح كرد: دنيای اسلام (به ويژه سنت شيعی) در مطالعات قرآنی خود به دو چيز مهم توجه نكرده است؛ نخست اختلاف قرائات است كه اهل سنت تا حد بسيار كمی بدان پرداخته اند، اما در سنت شيعی ـ به ويژه در سيصد سال اخير ـ بدان توجهی نشده و تقريباً از بين رفته است؛ گرچه در برخی از تفاسير متقدم مانند تبيان شيخ طوسی به طور پراكنده بدان پرداخته شده است.
اين محقق و قرآن‌پژوه گفت: يكی از مهم ترين موضوعات مطالعات قرآنی كه در حوزه دنيای اسلام (چه شيعه و چه اهل سنت) مغفول واقع شده است، توجه به ميراث غنی و البته تا حد زيادی مجعول نسخه های كهن قرآن است كه ارزش تاريخی بسياری دارند و تاريخ قرآن و زبان قرآن هر دو با مسئله مصاحف قديمی گره خورده‌اند.
عضو هيئت علمی واحد علوم و تحقيقات دانشگاه آزاد اسلامی در تشريح اين مطلب، به ارائه توضيحاتی درباره نسخه مكشوف نفيس قرآن در صنعای يمن و تأثير مهم تحقيقات ناشی از آن بر مطالعات قرآنی اخير پرداخت.
بنا بر اين گزارش، كريمی نيا در ابتدای سخنان خود با اشاره به تفكيك بين قرآن پژوهی عام و خاص اظهار كرد: مطالعات قرآنی در جامعه ما به هر نوع فعاليت و دانش افزايی قرآنی اطلاق می شود؛ اما بايد بين فعاليت هايی كه برای مخاطب عام صورت می گيرد و آنچه كه در جامعه آكادميك بايد مطرح شود، فرق بگذاريم.
وی افزود: مطالعه آكادميك، علمی و روشمند است و كاری به تبليغ و ترويج ندارد؛ تبليغ و ترويج مربوط به حوزه عموم است و گرچه امر بسيار مهمی است، اما چه در فرهنگ اسلامی و چه در فرهنگ‌های، ديگر متوليان خاص خود را دارد و از حوزه فعاليت ها و مطالعات دانشگاهی كاملاً جداست.
اين محقق و قرآن‌پژوه در ادامه سخنان خود با اشاره به سير مطالعات قرآنی در دنيای غرب تصريح كرد: غربيان از همان نخستين سده های آشنايی خود با اسلام و قرآن، يعنی از حدود 800 سال قبل، آثاری درباره اسلام و قرآن پديد آورده اند؛ اين آثار عمدتاً با رويكرد جدلی و غرض ورزانه و با هدف رديه نويسی عليه اسلام و اثبات مسيحيت نگاشته شده است.
وی با بيان اين كه رويكرد مطالعات اسلامی و قرآنی غربيان كم كم شكل جديدی به خود گرفته و از نيمه دوم قرن بيستم دچار تحولات جدی شده است، تصريح كرد: مطالعات قرآنی در دنيای غرب متحول و طبيعتاً نسبت به گذشته بسيار متفاوت شده و غرض ورزی اوليه در آن ـ دستكم در ظاهر ـ وجود ندارد. بعلاوه، توليد آثار اسلام شناسی و قرآن پژوهی منحصر در غربيان نيست و مسلمانان ساكن آنجا نيز سهم بسيار بزرگی در توليد چنين آثاری داشته اند.
پس از ارائه بحث مقدماتی در باب سير مطالعات قرآن پژوهی در دنيای غرب توسط كريمی نيا، اين نشست با پرسش و پاسخ درباره موضوعات مختلف از جمله مطالعات قرآنی در دنيای غرب، زبان قرآن و تفسير قرآن ادامه يافت.
كريمی نيا در بخشی از سخنان خود در پاسخ به يكی از سؤالات در باب چگونگی مشخص شدن مرز مطالعات قرآنی و تفسير در كتاب خود با عنوان «زبان قرآن، تفسير قرآن: مجموعه مقالات قرآن پژوهی غربيان» عنوان كرد: «جان ونز برو» محقق انگليسی كتابی با نام مطالعات قرآنی نگاشته و در آن به موضوعاتی چون متن قرآنريال تاريخ قرآن، نسبت قرآن با كتابهای مقدس پيش از خود و ... پرداخته است و شبيه چنين موضوعاتی را در فرهنگ خودمان «علوم قرآنی» می ناميم كه بر دانش‌های كلی تطبيق شونده بر اجزای قرآن گفته می شود و مطالعات قرآنی در دنيای غرب تقريباً مشابه همين علوم قرآنی است.
وی درباره برخی از ويژگی های مطالعات قرآنی در دنيای غرب تصريح كرد: مطالعات قرآنی (Quranic Studies) در دنيای غرب برون دينی بوده و لزوماً مؤمنانه نيست و محقق غربی در مطالعه خود، ايمان خود را دخيل نمی كند و صرفاً به طور تاريخی به بررسی تحولات موضوعات قرآنی می‌پردازد.
عضو هيئت علمی واحد علوم و تحقيقات دانشگاه آزاد اسلامی در ادامه به ارائه سخنانی درباره تفسير پرداخت و گفت: هرمتنی وقتی مورد علاقه جمعی از يك فرهنگ قرار می گيرد، با توجه به برداشت های مختلف از آن نيازمند تفسير می شود. از همين روی بايد گفت كه در دنيای غرب، علی الاصول مفسر قرآن نداريم تا دغدغه او كشف معنای قرآن به شكل مؤمنانه باشد.
وی با بيان اين كه در دنيای غرب نه تفسير، بلكه تفسيرپژوهی وجود دارد، افزود: محققان غربی می كوشند تا دريابند كه برای مثال چرا در تفاسير نخستين به فقه و آيات و الاحكام و قصه پردازی، و سپس مباحث ادبی و لغوی و صرفی و نحوی، بيشتر پرداخته می شود و چرا در آن تفاسير اثری از تمثيل و فلسفه و ... به چشم نمی خورد؛ به عبارت ديگر مهمترين دغدغه محققين غربی پيدا كردن ژانرهای مختلف تفسيری است.
اين محقق و پژوهشگر در بخش ديگری از سخنان خود اظهار كرد: بسياری از مواردی كه باعث تحول تفسير می‌شوند، تحولات بيرونی جامعه است؛ برای نمونه آيت‌الله‌العظمی جوادی آملی در تفسير تسنيم دغدغه های جديدی مانند تصور ما از دين و وجه نياز ما بدان و... داشته كه استاد ايشان، علامه طباطبايی آنها را نداشته است. نهايت پرسشهای جديدی كه در الميزان با آنها مواجه می شويم، درباره مباحثی چون حقوق بشر، حقوق زن، نسبت اسلام و ماركسيسم و ... است.
وی در بخش ديگری از سخنان خود تصريح كرد: مسئله نگاه تاريخی به قرآن و تفسير آن در غرب اتفاق افتاده و در ميان مسلمانان نگاه تاريخی به اين موضوع وجود ندارد؛ چراكه آنان ارتباط مؤمنانه با اين متن دارند و برای آن تاريخ در نظر نمی‌گيرند. بنابراين پرسش شكل‌پردازی شده از تاريخ قرآن غربی است؛ هرچند لايه هايی از اين بحث در عالم اسلام نيز ديده می شود.
كريمی‌نيا توجه به موضوعاتی چون تاريخ تفسير، تاريخ جمع‌آوری قرآن و ارتباط قرآن و متون مقدس و اخيراً توجه موضوعاتی چون زبان قرآن و توجه به مطالعات تاريخ‌شناسانه عربستان جاهلی و جغرافيای آن سرزمين و ... را از جمله موضوعات مطرح در عرصه مطالعات قرآنی دانست و افزود: متأسفانه در پژوهش‌ها و مطالعات قرآنی ما، مسئله نسخه‌ها و مصاحف كهن قرآنی، كمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند.
وی تصريح كرد: دنيای اسلام (به ويژه سنت شيعی) در مطالعات قرآنی خود به دو چيز مهم توجه نكرده است؛ نخست اختلاف قرائات است كه اهل سنت تا حد بسيار كمی بدان پرداخته اند، اما در سنت شيعی ـ به ويژه در سيصد سال اخير ـ بدان توجهی نشده و تقريباً از بين رفته است؛ گرچه در برخی از تفاسير متقدم مانند تبيان شيخ طوسی به طور پراكنده بدان پرداخته شده است.
اين محقق و قرآن‌پژوه گفت: يكی از مهم ترين موضوعات مطالعات قرآنی كه در حوزه دنيای اسلام (چه شيعه و چه اهل سنت) مغفول واقع شده است، توجه به ميراث غنی و البته تا حد زيادی مجعول نسخه های كهن قرآن است كه ارزش تاريخی بسياری دارند و تاريخ قرآن و زبان قرآن هر دو با مسئله مصاحف قديمی گره خورده‌اند.
عضو هيئت علمی واحد علوم و تحقيقات دانشگاه آزاد اسلامی در تشريح اين مطلب، به ارائه توضيحاتی درباره نسخه مكشوف نفيس قرآن در صنعای يمن و تأثير مهم تحقيقات ناشی از آن بر مطالعات قرآنی اخير پرداخت.
