نگاهی به سیر تحول پخش اذان از صدا و سیما/ از تقدیر مخاطبان تا نقد کارشناسان

به گزارش کانون خبرنگاران نبأ وابسته به خبرگزاری ایکنا، از سحرگاهی که نوای اذان «کریم مؤذن» بر پشت‌بام خانه‌اش اهالی محل را برای سحرهای ماه مبارک رمضان بیدار می‌کرد سال‌ها می‌گذرد، «رحیم مؤذن‌زاده اردبیلی» فرزند کریم مؤذن روایت می‌کند «من در سال ‌1304 در اردبیل به دنیا آمدم، ‌در آن دوران ما عوض دبیرستان مکتب می‌رفتیم. همه هم متدین بودند. خانواده‌ها در دوره‌ ما در ابتدای امر بچه‌ها را با قرآن مأنوس می‌کردند. ما هم پس از طی این مرحله به مدرسه حاج ابراهیم آمدیم. طلبه بودیم به اصطلاح امروز، ولی در حین طلبگی، این اذان با ما همراه بود. صبح و ظهر و عصر و شب در مسجد و اماکن مذهبی هر روز اذان می‌خواندیم، ‌تا اینکه یک شب که پدرم در خیابان ایران اردبیل ساکن شد. او عادت داشت هرکجا که میهمانی هم برود صبح پشت بام رفته و اذان بگوید، صبح آن روزی که پدرم اذان گفت: امام جمعه اردبیل گفته بود که من صدای ملکوتی می‌شنوم، ببینید این صدا از کجا می‌آید. آن‌ها همه خانه‌ها را گشته بودند تا اینکه صاحب خانه ما گفته بود شیخ عبدالکریم اردبیلی اینجا آمده و اوست که اذان گفته است. ما را خواستند و آوردند در مسجد و در داخل مسجد به ما ‌2 تا اتاق دادند. مرحوم پدرم سال ‌1322 برای نخستین بار اذان را در رادیو گفت و همین طور تا ‌1326 که برنامه‌ سحری را به صورت زنده اجرا می‌کرد».

تا سال 1322 اذان از رادیو پخش نمی‌شد و دست‌اندرکاران رادیو به دنبال شخصی برای اجرای اذان بودند، پس از آن که مرحوم شیخ عبدالکریم اردبیلی به تهران می‌آید و زمانی که در مسجد امام تهران اذان می خواند، صدایش به طور زنده از رادیو پخش می‌شود. شیخ عبدالکریم اردبیلی، نخستین‌بار به خاطر اذانی که در این سال در رادیو گفته بود، شهرت پیدا کرد و سپس تا سال 1326 برنامه سحری رادیو را به صورت زنده، از طریق مسجد امام (مسجد شاه سابق) اجرا می‌کرد و در سال 1329 از دنیا رفت.

پس از آن رحیم که فقط 25 سال سن دارد، به تهران می‌آید تا جای خالی پدر را در مسجد امام پرکند. «رحیم مؤذن‌زاده» می‌گوید «پدر در سال 1329 سکته کرد و من قبول کردم جای او اذان بگویم تا الان که با این سن و سال هنوز مشغولم و افتخار دارم که با گفتن آن یک اذان، برای اسلام و مملکتم کاری کرده‌ام. ما که نه ثروت داریم، نه مکنت و همین یک اذان برایمان بهترین خیر است».

در همین سال است که نام خانوادگی او نزد مردم از مؤذن به مؤذن‌زاده اردبیلی تغییر می‌کند. جعفر پسر ارشد رحیم تعریف می‌کند که «وقتی شیخ کریم می‌میرد و پدرم به جایش اذان می‌گوید، مجریان رادیو ایران برای معرفی او به مردم، زاده اردبیلی را به فامیل پدرم اضافه می‌کنند تا به شنوندگان بگویند او پسر شیخ کریم است. سر همین موضوع، همه فکر کردند که نام‌خانوادگی پدر من مؤذن‌زاده اردبیلی است و همین نام هم تا آخر روی او ماند».

تا سال 1334 که صدای حاج رحیم در رادیو ضبط شود، مؤذن‌زاده اردبیلی برای مسجد امام و رادیو ملی به‌صورت زنده اذان می‌گفت.

جعفر مؤذن‌زاده اردبیلی - پسر ارشد حاج رحیم - می‌گوید: «سال 1334 پدر به رادیو می‌رود و از مهندس محبی – مسئول استودیو 6 - می‌خواهد که اذانش را ضبط کنند. ماه رمضان بود و از او می‌خواهند که برود بعد از افطار برای ضبط بیاید. پدر قبول نمی‌کند و می‌گوید الان باید اذانش را ضبط کنند. خودش می‌گفته آن روز حال خاصی داشته و گویا به‌ وی الهام شده بود که باید اذان را همان لحظه برای ضبط بخواند. خلاصه مسئولان رادیو قبول می‌کنند و پدر برای ضبط به استودیو می‌رود. به گفته خودش، وقتی برای ضبط این اذان به استودیوی رادیو رفته، اذان را در تمام گوشه‌ها امتحان کرده و دیده که جا نمی‌افتد. همان‌طور که می‌دانید دستگاه بیات ترک یک حزن خاصی دارد و پدر هم در همین دستگاه، در گوشه روح‌الارواح، اذان را خوانده. می‌گفت وقتی اذان را در این گوشه خواندم، احساس کردم که به بالا وصل شدم. دیگر تا پایان اذان، در استودیو نبودم».

اذان مشهور مؤذن‌زاده که در گوشه روح الارواح آواز بیات ترک خوانده شده‌ است، اذانی است که وی در سال 34 در میدان پانزده خرداد خوانده‌است. گوشه‌ روح الارواح گوشه‌ای است که مخصوص حالات روحانی و لحظات متعالی صحبت و گفت‌وگو با معشوق و محبوب است. به اعتقاد برخی از کارشناسان ترکیب اضافی روح‌الارواح از قرن یازدهم در موسیقی ایران مشهود است. خواندن اذان در این گوشه در بین مسلمانان رایج بوده‌است و اعم از منبری‌ها، روضه‌خوانان، نوحه‌خوانان و همچنین مؤذنان با این گوشه آشنا بوده‌اند. این گوشه حالتی از طمأنینه و آرامش را به شنونده القاء می‌کند مناسب با هنگام شنیدن اذان و شنونده را آماده اقامه نماز می کند.

مؤذن‌زاده، راز تأثیرگذاری‌ اذانش را در «اخلاص» دانسته‌ است و البته که اذانی که از نیت صافی و دلی پاک گفته شود، هر آدمی را به مسجد می‌کشاند.

تا سال‌ها صدای رحیم مؤذن‌زاده اردبیلی به وقت نماز و نیایش مهمان لحظه‌های روحانی  عارفان بود، البته اذان دیگری نیز گاهی از صدا و سیما پخش می‌شد که با صدای استاد صبحدل ضبط شده بود. استاد حسین صبحدل در سال 1310 در میدان محمدیه تهران متولد شد. وی از همان دوران کودکی به مؤذنی در مساجد و فعالیت در هیئت‌های مذهبی پرداخت. این مؤذن خوش لحن به تمام زوایای موسیقی ایرانی تسلط کافی داشت و همین مسئله باعث خلق اذان او در مایه بیات ترک شد. اذان او همانند مؤذن‌زاده اردبیلی در یک دستگاه آوازی است اما دو نوع متفاوت را با شیوه مختلف موسیقایی بیان می‌کند.

قدمت اذان صبحدل به سه دهه می‌رسد و رهبر معظم انقلاب، اذان او را «اذان انقلاب» نامیده‌اند و استاد شهید مرتضی مطهری وصیت کرده بود هرگاه جنازه من را از زمین بر می‌دارید، اذان صبحدل را پخش کنید.

به اعتقاد بسیاری از صاحب‌نظران، اذان وی با اذان مؤذن‌زاده اردبیلی هم‌ پهلو و هم‌ردیف است و نمی‌توان یکی را بر دیگری برتر دانست. البته در این سال‌ها اذان‌های دیگری نیز از برخی از قاریان مطرح مصری به صورت موردی از صداو سیما پخش می‌شد، که شاید برای ایرانیان حس اذان‌های شناخته شده خودشان را نداشت.

تا سال‌ها پس از انقلاب نیز به برنامه پخش اذان در صداو سیما صرفا به عنوان یک میان‌برنامه مذهبی نگاه می‌شد تااینکه به مرور این نگاه تغییر کرد و برنامه‌سازان  چشم‌اندازهای تازه‌ای را فراروی خود قرار داده و از جلوه‌های بصری تازه برای این برنامه استفاده کردند، نخستین گام برای رسیدن به این چشم‌انداز اضافه شدن زمان ویژه‌برنامه‌های اذان و نیایش بود. پس از آن برنامه‌سازان به دنبال ارائه آیتم‌هایی رفتند که علاوه بر جذب مخاطبان، بینندگان را برای بهره‌گیری از این فضای روحانی و استقبال از اذان و نماز آماده کنند.

به تدریج شیوه اجرای برنامه‌‌ها کامل‌تر شد تا آنجا که پخش صدای ملکوتی اذان  با پخش تصاویری از مساجد و اماکن و مذهبی همراه شد، استقبال از اذان با پخش تلاوت‌های مجلسی قرآن توسط استادان برجسته ایرانی و مصری و به پایان بردن این ویژه‌برنامه با دعا و نیایش در راستای این تکامل بود، اما هنوز جا برای ارائه تولید محتوا در این عرصه فراوان بود، چراکه این برنامه در هر ساعت مخاطبان خاص خود را داشت که می‌شد از ظرفیت‌های سمعی و بصری بسیاری در این بخش استفاده کرد.

از دیگر بخش‌هایی که به تدریج به ویژه‌برنامه‌های اذان اضافه شد، پخش اقامه نماز در یکی از مساجد کشور بود که این کار ابتدا در ماه مبارک رمضان از شبکه خبر به صورت زنده و شبکه 5 سیما آغاز شد و پس از آن به دیگر شبکه‌ها نیز تسری پیدا کرده و با استقبال نمازگزاران به صورت مستمر در ماه‌های دیگر سال نیز ادامه پیدا کرد.
هر چه بود برنامه پخش اذان از قالب یک  برنامه کوتاه درآمده و در قالب یک برنامه کامل و مستقل ارائه شد تا آنجا که طی سالهای اخیر به صورت یک مجموعه برنامه مذهبی همراه با قالب‌های نوین و هنری مخاطب ‌پسند ارائه می‌شود.

البته هنوز یک مشکل اساسی در صداو سیما وجود داشت و آن عدم تنوع در صدای مؤذنان بود، در واقع صدای جدیدی به صورت جدی در این سال‌ها از رسانه پخش نشده بود و هنوز صدای مؤذنان همچنان صدای همان مؤذنان قدیمی بود، البته اذان‌های استادان محمود لطفی‌نیا، علیرضا احمدی، حسن خان‌شی، حسین یزدان‌پناه، حسن ربیعیان، رضا محمدپور، سعید طوسی، محمدکاظم نداف، حسین موسوی بلده، مصطفی یادگاری، مرحوم غفاری، مرحوم محمد آقاتی، مجید جیریایی، رضا محمدپور، سیدعباس میرداماد و محسن حسن‌زاده و کرمی از جمله اذان‌های مطرح دیگری بود که به صورت موردی از صداو سیما پخش می‌شد، اما ظاهرا هماهنگی در پخش وجود نداشت تا آنجا که «علیرضا نداف»  دبیر کمیته اذان اداره نغمات دینی با ابراز تأسف از کنداکتور نویسی ضعیف سیما برای اذان گفته بود: در رادیو غیر ممکن است که اذان‌های تکراری در یک لحظه از شبکه های مختلف پخش شوند اما این ویژگی در سیما مشاهده نمی‌شود.

در سال 88 بود که این خبر توجه علاقه‌مندان به این عرصه را به خود جلب کرد و آن این بود: «پس از ۱۱ سال چهار قطعه اذان جدید از آثار تولیدی رادیو نوا با صدای قاریان و مؤذنان برتر کشور وارد شبکه پخش صدا و سیمای جمهوری اسلامی می‌شود».

در این سال با همکاری شورای عالی قرآن دو قطعه اذان با صدای قاری بین‌المللی قرآن، سعید طوسی، یک قطعه با صدای محمد حسین سبزعلی و یک قطعه هم با صدای الاجگردی تهیه و تولید شد.

در آن زمان 15 اذان در شبکه‌ها استفاده می‌شد که با این تعداد به 19 اذان رسید، البته 10 اذان با صدای مؤذنان برتر استانی نیز از شبکه‌های استانی پخش می‌شد. البته این مؤذنان، مؤذنان تازه کاری نبودند و اغلب از استادان ، قاریان و مؤذنان برتر و مطرح کشوری بودند که صدای اذان آنها قبلا در مراسم و برنامه‌های پخش می‌شد، اما تا به حال برای پخش از صداو سیما ضبط نشده بود و این بار این صداها طی مراسمی به این عرصه ورود پیدا کرد.

خوشبختانه در این سال‌ها ورود فناوری‌های جدید تلویزیونی برای تهیه آیتم‌های مذهبی به کمک سازندگان برنامه‌های مذهبی آمده تا اذان‌ها با شیوه‌های نوین‌تر به مخاطبان عرضه شودو ساختار پخش اذان تا حدودی متحول شود، پخش ترجمه آیات قرآن همراه با نریشن‌های دلنشین و تصاویر جذاب از طبیعت به عنوان نشانه‌ها و آیات عظیم الهی، ارتبط مستقیم با مدینه منوره و مکه مکرمه، پخش تصاویر از اماکن مقدس مسلمانان همراه با پخش اذان، پخش آیتم‌هایی از اماکن مذهبی و مساجد معروف همراه با مختصر تاریخچه بنا و مشخصات آن از دیگر اقدامات تولیدکنندگان برنامه‌های اذان است.

البته سعی شده در این میان به تناسب پخش وقت اذان در صبح، ظهر و یا مغرب برنامه‌هایی مذهبی هماهنگ و خاص گروه سنی مخاطبان آن لحظه سیماارائه شود، ویژه‌برنامه‌هایی مانند آفتاب شرقی، یا برنامه‌هایی که با محوریت مخاطبان کودک و نوجوان ارائه می‌شود از این جمله برنامه‌هاست.

البته گاهی همزمان با برگزاری برنامه‌ها و همایش‌های مهم و مسابقات بین‌المللی از جمله مسابقات قرآن پخش اذان با ارتباط مستقیم از محل برگزاری مراسم به صورت زنده پخش می‌شود که این اقدام می‌تواند برای تمام شبکه‌های  صداوسیما الگو باشد، چراکه در حال حاضر بیشتر شبکه قرآن از این ظرفیت استفاده می‌کند. پخش اذان به مناسبت‌های مختلف از مکان‌های مختلف و یا حتی برنامه‌هایی که به تناسب ایام مختلف سال در حال برگزاری است از جمله ظرفیت‌های قابل استفاده برای ویژه‌برنامه‌های اذان است چراکه مخاطب در حین گوش دادن به این آوای ملکوتی در جریان برنامه‌ها و مناسبت‌های روز نیز قرار می‌گیرد..

نکته‌ای که در این زمینه باید به آن توجه داشت پرهیز از تکرار است، به گونه‌ای که تولیدکنندگان باید هر از چندگاهی با نیازسنجی از مخاطبان نحوه تولید وارائه برنامه‌ها، را تغییر دهند تا روند شکل گرفته متوقف و بعضا گرفتار ایده‌های تکراری نشود چراکه جذابیت عنصر بسیار مهمی در جذب مخاطبان جدید به این حوزه است.

البته هنوز برخی از کارشناسان دینی بر حضور مؤذن در استودیو و اجرای اذان به صورت زنده از صدا و سیما آن هم به صورت مستمر تأکید داشته و جای آن را در این رسانه خالی می‌دانند..

به هرحال نکته قابل توجه این است که امروز دیگر برنامه‌سازان تنهابه عنوان یک برنامه کوتاه مذهبی به پخش اذان نگاه نمی‌کنند بلکه می‌دانند نمازگزاران به عنوان مخاطبان همیشگی آنها چشم به این برنامه داشته و اگر به دنبال دیگر برنامه‌های رسانه نیز نباشند برای اطلاع از اوقات شرعی حتما این ویژه‌برنامه‌ها را دنبال می‌کنند، پس تنوع در ارائه این ویژه‌برنامه‌ها بیش از هر برنامه دیگری باید مد نظر باشد.

در هر صورت تغییر در شیوه پخش ویژه‌برنامه‌های اذان و روند روبه رشد آن در طول این سال‌ها، نشان‌دهنده توجه مسئولان امر و همچنین برنامه‌سازان خوش ذوقی است که خلاقیت‌های خود را در جهت شکل بخشیدن به ساختار محتوایی برنامه‌های مذهبی به کار می‌گیرند تا پخش اذان در صدا و سیما آنچنان که زیبنده یک کشور اسلامی  است انجام شود و این همان تلاش زیبایی است که مخاطبان نیز قدرش را دانسته و به آن افتخار می‌کنند.

عاشقان پنجره باز است اذان می‌گویند
قبله هم سمت نماز است اذان می‌گویند
عاشقان هر چه بخواهید بخواهید خجالت نکشید
یار ما بنده‌نواز است اذان می‌گویند/

مژگان ترابی