سه جریان فکری اهل سنت که از ظرفیت مقابله با داعش برخوردارند

عبدالوهاب فراتی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه اندیشه و فرهنگ اسلامی در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، در پاسخ به این پرسش که آیا در میان اهل سنت، گروه‌ها و پتانسیل‌هایی وجود دارد که گروه داعش را  محدود کند و به  محاق ببرد، گفت: به رغم اینکه داعش در بین اهل سنت نفوذ زیادی دارد، اما در جامعه اسلامی می‌توان مخالفین بی‌شماری  برای آنها برشمرد. در مجموع مخالفین گروه داعش در چند دسته قابل تقسیم‌بندی هستند. نخستین گروه شیعیان هستند. داعش صراحتا اعلام ‌کرده است که درصدد حذف شیعیان است. چرا که به نظر داعش شیعیان کافر و مشرک هستند. پس به نظر می‌رسد که جدی‌ترین رقیب داعش تشیع باشد. تشیع پتانسیل خوبی برای محدود سازی داعش دارد و می‌تواند اسلام و قرائتی که از اهل بیت(ع) دارد را ترویج کند؛ و به عبارتی قرائت خشن و متحجرانه داعش را به تنگنا ببرد. در مورد نقش شیعه در محدود کردن داعش بسیار سخن گفته شده است و به همین خاطر بیش از وارد  بحث نمی‌شوم.
وی در ادامه افزود: به نظر می‌رسد سه گروه و سه جریان می‌تواند علیه گروه‌های تکفیری در درون اهل سنت صف‌آرایی کند. این گروه‌ها عبارتند از ماتریدی‌ها، صوفیان و نومعتزلیان. اولین جریان ماتریدی‌ها هستند؛ «ابومنصور ماتریدی» از اندیشمندان معاصر «ابوحسن اشعری» است که تلاش کرد بین اندیشه کلامی معتزله و اهل حدیث آشتی برقرار کند؛ البته ماتریدی بخش اعظم اندیشه کلامی خود را از کتاب فقه اکبر «ابوحنیفه» متاثر هستند.
نویسنده کتاب رهیافتی بر علم سیاست و جنبش‌های اسلامی معاصر افزود:  فرقه ماتریدی بخشی از افکار اهل سنت مانند «اعتقاد به نقض امکان در ساحت خداوند» را نفی می‌کرد. ماتریدی‌ها به عقل بهای زیادی می‌دهند و در عین حال از نقل نیز سود می‌برند. پس روش کلامی آنها برعقل و نقل استوار است به همین دلیل ظرفیت‌های خوبی دارند که علیه داعش که به شدت نقل‌گرا هستند استفاده و بهره گرفته شود.
وی افزود: در دولت عثمانی ماتریدی‌ها مکتب خود را ارتقا و توسعه دادند و دولت عثمانی در مذهب پیرو ابوحنیفه و در اصول هم ماتریدی بود. امروزه ماتریدی‌ها بسیاری از کشورهای جهان از جمله هند، بنگلادش، پاکستان، افغانستان، ترکیه و بسیاری از کشورهای عربی نفوذ زیادی کردند و به لحاظ کلامی این کشورها متاثر از اندیشه‌های ماتریدی هستند طبیعتا این مکتب به شدت با «وهابیت» در ستیز است و آنها را خارج از دین می‌داند، همچنان که وهابیت ماتریدی را کافر می‌دانند و آنها را خارج از دین می‌دانند. یکی از چهره‌های شاخص ماتریدی «محمد کوثری» همواره وهابیت را یک خطر می‌دیدند و آن را گونه‌ای از شرک معرفی می‌کرد و همواره سران وهابیت را به عنوان سران بت‌پرست خطاب می‌کرد. پس فرقه ماتریدی‌ها ظرفیت خوبی دارند که می‌توان علیه جریان تکفیری منتسب به وهابیت در کشورهای که احتمال نفوذ داعش در آنها زیاد است استفاده کرد.

وهابیت جهل مرکب دارد
فراتی از جریان صوفیه به عنوان دومین گروه برای محدود کردن داعش نام برد و افزود: امروزه بخش زیادی از اهل سنت به ویژه در آفریقا گرایش‌های صوفیانه دارند. «ابن تیمیه» که پدر معنوی گروه سلفی‌ است همه عرفا را اولیای شیطان و کافر می‌خواند و همه عرفای بزرگ چون «محی‌الدین ابن‌عربی» را متهم به کفر می‌کرد و برخی از عرفا از جمله حلاج را تکفیر می‌کرد.
این استاد دانشگاه خاطر نشان کرد: بسیاری از صوفیان سنی اطلاعی ندارند که تکفیری‌ها آنها را کافر می‌دانند. زمانی که متوجه شوند آنها را اینگونه خطاب می‌کنند متعجب می‌شوند به همین دلیل فکر می‌کنم بخش عمده‌ای  از جهان اهل سنت که گرایش‌های صوفیانه دارند پتانسیل خوبی برای مقابله با داعش و جریان‌های تکفیری می‌توانند از خود نشان بدهند.
این استاد دانشگاه افزود: افراد مشهوری از صوفیان چون «احمد بن ادریس فارسی» با رهبران وهابی مانند «ناصر بن محمد» یک مناظره مفصلی در مکه کردند. ادریس فارسی  در آنجا اعلام ‌کرد وهابیت جهل مرکب دارد و پیروانان آنها جاهل هستند و به کلی دین را از بین می‌برند. در دوره معاصر فرقه‌های صوفیانه چون نقشبندیه، شاجریه، رفاعیه ... با اندیشه‌های وهابیت به شدت سرستیز دارد. این فرقه‌ها نسبت به تشیع علاقه‌مند هستند و به اهل بیت(ع) به عنوان سر سلسله عرفای اسلامی ارادت خاصی دارند.

احیای اندیشه حق‌گرایانه نومعتزلی در مقابله با داعش
نویسنده کتاب جامعه مطلوب اسلامی از منظر عالمان دینی معاصر گفت: گروه سوم «نومعتزلیان» هستند. این جریان فکری معتقد‌ به کاربرد عقل در آموز‌های کلامی و الاهیاتی هستند و می‌توانند در برابر جماعتی که نقل‌گرایند ایستادگی ‌کنند و به تفسیر عقلانی آموزه‌های که امروزه از سوی گروه‌های تکفیری بد فهم می‌شود، بپردازند.
فراتی اظهار کرد: فارغ از اینکه اندیشه معتزله اشکالاتی دارد و قابل نقد است، آنچه مهم است این است که می‌توان با احیای اندیشه حق‌گرایانه نومعتزلی‌ها جبهه مخالفین با داعش و گروه‌های سلفی و تکفیری را تقویت کرد. افرادی که در بین نومعتزلیان مشهور هستند عبارتند از محمد احمد خلف الله، حسن حنفی، محمد عابد الجابری اهل مراکش، طه حسین مصری، حامد ابوزید، حسن حنفی مصری، عبدالرحمان بدوی، طحطاوی و لیلا احمد این افراد از چهره‌های مهمی هستند که از اندیشه و آثار آنها در مقابله با داعش استفاده بهینه کرد.
فراتی در آخر در خصوص گسترش و رشد  داعش گفت: پیش‌بینی و داوری کردن در خصوص علوم انسانی سخت است. باید کارهای همه جانبه‌ای انجام بشود که داعش ضعیف شود و در نهایت از بین برود. به نظر من جریان‌های معتدل مخالف سلفی تکفیری در جامعه اسلام از خود واکنش بیشتری باید نشان بدهند و تبلیغات رسانه‌ای گسترده‌ای انجام بگیرد تا بتواند افراد مستعدی که جذب گروه‌ داعش شدند پشیمان شوند. در واقع یک کار جدی فرهنگی می‌خواهد تا دست داعش از گرفتن نیرو کوتاه شود. طبیعتا اقدامات جهانی مانند بستن کمک مالی، محدود کردن تسلیحات جنگی و حمله نظامی به مناطق تحت نفوذ داعش می‌تواند در روند رو به گسترش داعش اختلال ایجاد کند. اما این اتفاق در زمانی محقق می‌شود معلوم نیست . به نظر می‌رسد غربیان به ویژه اسرائیل در خاورمیانه به دنبال این هستند که داعش را به عنوان یک نیروی تاثیرگذار از بین ببرند اما از سوی دیگر آن را به عنوان نیروی مزاحم مانند طالبان حفظ کنند تا موی دماغ کشورهای با ثابت اسلامی و دولت‌های عرب در منطقه باشند.

گفت‌وگو از سیرآنوش موسوی