ویژگی‌های تلاوت مجلسی
گروه فعالیت‌های قرآنی: یک تلاوت مجلسی زمانی بیشترین اثری‌گذاری در مخاطب را دارد که دارای ویژگی‌هایی باشد که در این گزارش به برخی از آنها اشاره شده است.
برای اینکه تلاوتی مجلسی باشد و تأثیرگذاری بیش‌تری داشته باشد نیاز دارد که دارای ویژگی‌های باشد. برای همین منظور حسین شریفیان، ناظر جشنواره تلاوت‌های مجلسی مواردی را در این باره در اختیار خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، قرار داده است که در ادامه می‌خوانیم.
برای اینکه یک قاری بتواند تلاوت مجلسی خوبی ارائه دهد و باعث رشد و تعالی تلاوت و استفاده بیش از پیش مستمعان شود، لازم است که نکات مهمی را در نظر داشته باشد که در ادامه به برخی از این نکات اشاره می‌شود.
1- مکان تلاوت:
از ویژگی‌های تلاوت‌های مجلسی نوع مکان و کیفیت آن است و حرم‌های اهل بیت(ع)، مساجد و حسینیه‌ها و تکایا می‌توانند بهترین مکان برای این کار بوده و خود به ذاته از معنویت خوبی برای ایجاد فضایی مناسب و تأثیرگذارتر برای تلاوت باشند. مثل تلاوت‌هایی که اساتید مصری و ایرانی خودمان درگذشته و حال در قبور مطهر اهل بیت(ع) و... اجرا کرده‌اند و ماندگار شده است و البته در مصر تلاوت قاریان به‌صورت «راتب» بوده و هر قاری در مسجد خودش که مستمعین همیشگی دارد تلاوت می‌کند و آنجاست که با ارتباط خوبی که از لحاظ احساسی با قرآن و مفاهیم و مستمعین برقرار می‌کند، دست به تلاوت و بعضاً تلاوت‌های ماندگار و شاهکار می‌زند، پس انتخاب مکان از ابعاد کیفی و کمی هم نقش مهمی در تأثیر دوطرفه تلاوت دارد.
2- مدت تلاوت:
تلاوت‌های مجلسی در کشور مصر که مهد تلاوت قرآن کریم است معمولاً کمتر از سی دقیقه نیست مگر تلاوت‌های فجر و ... و قاریانی هستند که مشهور به تلاوت‌های مطول هستند مثل استاد شیخ مصطفی اسماعیل و شحات محمد انور.
پس قاریانی که فقط ده دقیقه تلاوت می‌کنند و الحان و روش‌هایشان به اتمام رسیده و صوتشان یاری‌شان نمی‌کند باید بدانند فاصله زیادی تا تلاوت مجلسی دارند(امیدوارم جشنواره تلاوت‌های مردمی فتح باب خوبی باشد برای ایجاد فرهنگ استماع قرآن و تلاوت‌های مطول و موسع مجلسی).
3- پوشش قاری:
لباس نشان‌دهنده شخصیت هر فردی است و نوع نگرش و ساختار او را هم تا حدود زیادی از منظر روانشناسی بیان می‌کند. مشاغل و حرفه‌ها معمولاً برای خودشان لباس مشخص و معلومی دارند و با همان لباس در محل کار مشغول به‌کار می‌شوند و در خارج از محل کار لباس دیگری دارند. کما اینکه امام صادق(ع) فرمودند: شایسته است مؤمن لباس خانه، مسجد و مهمانی‌اش فرق داشته باشد لذا معمولاً قاریان مصری در محافل رسمی از لباس مخصوص و کلاه خاص استفاده کرده و این در ابهت قاری و شأنیت او بسیار تأثیرگذار و خود ایجاد تکریم و احترام و تمایز از دیگران می‌کند و اگر دیده‌اید که قاری قرآنی در مصر با کت و شلوار و کراوات تلاوت کرده در محفل خصوصی و در خیمه‌های تلاوت بوده و در مساجد و مکان‌های مذهبی و معنوی این مرسوم نیست.
در کشور ما فقط به انداختن عبا بسنده شده که خود غنیمتی بزرگ به شمار می‌رود. البته دیدم شورای عالی قرآن اقدام به طراحی لباس ویژه قاریان کردند که البته در طراحی بسیار نازل و ابتدایی بود و باید. برای طراحی لباسی بس فاخر اقدام کرد که قاریان عزیز بدون هیچ گونه مانعی و براحتی آن را در همه محافل و مجالس با افتخار و مباهات بپوشند و البته انتقاد دوستانی که می‌گویند این لباس ممکن است موجب تفاخر و... شود عرض می‌کنم که هرکاری آسیب خودش را دارد و البته ما باید برای جلوگیری از آسیب خوراک فرهنگی و معنوی به اندازه کافی در بدنه جامعه قاریان تزریق کنیم و آیا لباس در بعضی روحانیون باعث تفاخر و... نشده. شیطان همیشه هست ما باید به سلاح تقوا مجهز باشیم و با توجیه بی‌مورد عقب‌نشینی نکنیم و البته تأکید می‌کنم لباس فاخر، موقر، زیبا و در شأن قاری قرآن کریم.
پس فتأمل.
4- تحفیظ قطعه:
از عوامل مؤثر و تأثیرگذار در تلاوت‌های مجلسی و محفلی حفظ بودن قطعه توسط قاری است که در ارتباط او با مخاطب و ارائه بهتر و تمرکز او بر اجزای تلاوتش در حوزه‌های لحن بیانی؛ مقامی و تکنیک‌ها و... کمک شایانی می‌کند و از روی مصحف خواندن قاری و عدم توجه به مخاطب یعنی قطع ارتباط قاری با مستمع و تبدیل قاری به یک دستگاه صوتی صرف.
توجه: با صرف تحفیظ بودن آیات توسط قاری شایسته است مصحف مبارک در مقابل او ولو باز باشد، اگر چه او صفحه‌ای را که باز کرده قطعه مورد نظرش نباشد و بسته بودن آن حمل بر تکبر و عدم رعایت ادب ظاهری قرآن است(بر طبق حدیث که نگاه کردن در مصحف عبادت است). باز بودن قرآن یعنی رسمیت داشتن مجلس و تلاوت.
5- مناسب‌خوانی آیات:
قاری بسته به نوع مناسبت و مخاطبین در محفل قرآنی تلاوت می‌کند و با این کار تلاوتش را در روح و جان مخاطب تزریق کرده و برای او خاطره‌ای بس بزرگ به جا می‌گذارد. تلاوت سوره مائده شحات در حسینیه نصرت و در مشهد یکی از این نمونه‌هاست و ازین دست تلاوت‌ها بسیار ولی شاهکار تلاوت محسوب می‌شوند.
6- جایگاه الحان:
در تلاوت مجلسی و مردمی و یا همان شَعبی توجه به این موضوع از جایگاه مهمی برخوردار است که قاری با دستی پر در حوزه الحان وارد می‌شود و مثل استاد عبدالباسط، محمد صدیق منشاوی، طبلاوی و... با ورود شایسته و بایسته در مقام‌ها آن هم با توجه به ابعاد هنری تلاوت و در حد اعتدال، با نفس‌های خوب و ملودی‌های تقریباً ساده در جهت القاء و جذب مخاطب اقدام می‌کنند.
در این جشنواره قاریان باید تلاوت شَعبی را ارائه دهند و تلاوت‌های کلاسیک، مدرن و یا غنواتی مورد نظر نیست.(تقسیم‌بندی استاد المعصراوی از تلاوت‌های مجلسی) اما آنچه لازم است قاریان در این جشنواره به آن توجه کنند صرف تلاوت شَعبی است و لذا باید روی آن کاملاً متمرکز شوند و خود را با این نوع تلاوت وفق دهند.
توجه: قاریان عزیز مراقب باشند که اصول تلاوت شَعبی و مردمی(جمله‌های لحنی بلند، ملودی‌های نه چندان پیچیده، عدم تکمیل بودن الحان) را فدای تشویق و تمجید مستمعین نکنند، بلکه تمامی امکانات معنوی و مادی خود را در پای آیات قرآن ذبح کنند.
7- جایگاه اصوات:
متأسفانه آنچه در تلاوت‌های مسابقه‌ای بیشتر شنیده می‌شود، صداهای فوق توسط و اوج و به زبان ساده تکلف بیش از حد قراء در حوزه صوت برای نشان دادن توان صوتی خویش‌اند. اما در تلاوت‌های مجلسی تمرکز صوت بر صداهای توسط و فوق توسط و بم و زیبا‌سازی و استفاده حداکثری از فنون صوتی در تلاوت است و لحظاتی قاری باوج صدا اشاره می‌کند و شنونده را با خود لحظه‌ای به ملکوت می‌برد و بازمی‌گرداند و این کار را چند بار انجام می‌دهد اما در تلاوت مسابقه‌ای و اصلاً ایرانی عموماً دم به دم اینکار بدون هیچ توجیهی آن هم با تکلف فراوان انجام می‌شود.
8- جایگاه تکنیک‌ها و روش‌ها:
قاری در تلاوت‌های مجلسی و محفلی می‌کوشد از تکنیک‌های صوتی ولحنی و به‌کارگیری آنها در تلاوت مانند تحرک در اصوات و استفاده از فنون صوتی و زیبا‌سازی صوت در جهت افزایش حزن و حسن تلاوت و جاذبه آن که در نهایت منجر به القاء معانی قرآن و البته در شأن قرآن اقدام می‌کند که صد البته در تلاوت‌های مسابقه‌ای این امر کاملاً کم‌رنگ و گاهی اصلاً همان مقدار بسیار بسیار کم مغفول انگاشته می‌شود.
9- اختلاف قرائت:
از عوامل موفقیت تلاوت‌های مجلسی و حسن آنها، توجه قراء به بحث تحرک در الفاظ است و قاری با خواندن یک آیه در روایتی و در تکرار در همان لحن و یا لحن دیگری روایت و یا طرق دیگری را از همان روایت تلاوت می‌کند. یادم است در دهه شصت هر کسی اختلاف تلاوت می‌کرد با دید نا مناسبی به او نگاه می‌کردند و نادر اساتیدی به این مهم اهتمام می‌کردند مانند اکبرالقراء ایران استاد مولایی(اعلی الله مقامه الشریف)، لذا استفاده از اختلاف قرائت ضمن ارائه یکی دیگر از ابعاد هنر تلاوت و هر هنر دیگری که تنوع است، باعث افزایش جاذبه تلاوت و حرکت زیبا در دایره الفاظ نورانی قرآن می‌شود.
10- حرکات قارئانه:
همانطور که یک خطیب در جایگاه خطابه از یک نوع حرکات دست، صورت، نگاه و... در وعظ استفاده می‌کند، قاری قرآن نیز در کرسی رفیع تلاوت و القاء از قرار دادن دست در کنار گوش و یا دست‌ها درکنار دوگوش برای بهتر شنیدن صدا و تسلط بهتر بر صدا و یا به‌کارگیری صحیح میکروفون و یا از حرکات خاشعانه در چهره و صورت و چشم برای نشان دادن تأثر از آیات و یا ... به‌کار گرفته و البته توجه می‌کند که این‌ها را باید با رعایت شأن قرآن مورد لحاظ قرار دهد.
موارد دیگری از قبیل نوع سبک یا شکل و ریخت تلاوت، ترکیب، تحرک و... نیز وجود دارد که فعلاً از آن صرف نظر می‌کنیم و ان‌شاء‌الله در فرصتی مناسب به آن خواهیم پرداخت. به امید تلاوت‌های خوب دوستان عزیزم در جشنواره تلاوت‌های مجلسی.
حسین شریفیان، ناظر جشنواره تلاوت‌های مجلسی
برای اینکه یک قاری بتواند تلاوت مجلسی خوبی ارائه دهد و باعث رشد و تعالی تلاوت و استفاده بیش از پیش مستمعان شود، لازم است که نکات مهمی را در نظر داشته باشد که در ادامه به برخی از این نکات اشاره می‌شود.
1- مکان تلاوت:
از ویژگی‌های تلاوت‌های مجلسی نوع مکان و کیفیت آن است و حرم‌های اهل بیت(ع)، مساجد و حسینیه‌ها و تکایا می‌توانند بهترین مکان برای این کار بوده و خود به ذاته از معنویت خوبی برای ایجاد فضایی مناسب و تأثیرگذارتر برای تلاوت باشند. مثل تلاوت‌هایی که اساتید مصری و ایرانی خودمان درگذشته و حال در قبور مطهر اهل بیت(ع) و... اجرا کرده‌اند و ماندگار شده است و البته در مصر تلاوت قاریان به‌صورت «راتب» بوده و هر قاری در مسجد خودش که مستمعین همیشگی دارد تلاوت می‌کند و آنجاست که با ارتباط خوبی که از لحاظ احساسی با قرآن و مفاهیم و مستمعین برقرار می‌کند، دست به تلاوت و بعضاً تلاوت‌های ماندگار و شاهکار می‌زند، پس انتخاب مکان از ابعاد کیفی و کمی هم نقش مهمی در تأثیر دوطرفه تلاوت دارد.
2- مدت تلاوت:
تلاوت‌های مجلسی در کشور مصر که مهد تلاوت قرآن کریم است معمولاً کمتر از سی دقیقه نیست مگر تلاوت‌های فجر و ... و قاریانی هستند که مشهور به تلاوت‌های مطول هستند مثل استاد شیخ مصطفی اسماعیل و شحات محمد انور.
پس قاریانی که فقط ده دقیقه تلاوت می‌کنند و الحان و روش‌هایشان به اتمام رسیده و صوتشان یاری‌شان نمی‌کند باید بدانند فاصله زیادی تا تلاوت مجلسی دارند(امیدوارم جشنواره تلاوت‌های مردمی فتح باب خوبی باشد برای ایجاد فرهنگ استماع قرآن و تلاوت‌های مطول و موسع مجلسی).
3- پوشش قاری:
لباس نشان‌دهنده شخصیت هر فردی است و نوع نگرش و ساختار او را هم تا حدود زیادی از منظر روانشناسی بیان می‌کند. مشاغل و حرفه‌ها معمولاً برای خودشان لباس مشخص و معلومی دارند و با همان لباس در محل کار مشغول به‌کار می‌شوند و در خارج از محل کار لباس دیگری دارند. کما اینکه امام صادق(ع) فرمودند: شایسته است مؤمن لباس خانه، مسجد و مهمانی‌اش فرق داشته باشد لذا معمولاً قاریان مصری در محافل رسمی از لباس مخصوص و کلاه خاص استفاده کرده و این در ابهت قاری و شأنیت او بسیار تأثیرگذار و خود ایجاد تکریم و احترام و تمایز از دیگران می‌کند و اگر دیده‌اید که قاری قرآنی در مصر با کت و شلوار و کراوات تلاوت کرده در محفل خصوصی و در خیمه‌های تلاوت بوده و در مساجد و مکان‌های مذهبی و معنوی این مرسوم نیست.
در کشور ما فقط به انداختن عبا بسنده شده که خود غنیمتی بزرگ به شمار می‌رود. البته دیدم شورای عالی قرآن اقدام به طراحی لباس ویژه قاریان کردند که البته در طراحی بسیار نازل و ابتدایی بود و باید. برای طراحی لباسی بس فاخر اقدام کرد که قاریان عزیز بدون هیچ گونه مانعی و براحتی آن را در همه محافل و مجالس با افتخار و مباهات بپوشند و البته انتقاد دوستانی که می‌گویند این لباس ممکن است موجب تفاخر و... شود عرض می‌کنم که هرکاری آسیب خودش را دارد و البته ما باید برای جلوگیری از آسیب خوراک فرهنگی و معنوی به اندازه کافی در بدنه جامعه قاریان تزریق کنیم و آیا لباس در بعضی روحانیون باعث تفاخر و... نشده. شیطان همیشه هست ما باید به سلاح تقوا مجهز باشیم و با توجیه بی‌مورد عقب‌نشینی نکنیم و البته تأکید می‌کنم لباس فاخر، موقر، زیبا و در شأن قاری قرآن کریم.
پس فتأمل.
4- تحفیظ قطعه:
از عوامل مؤثر و تأثیرگذار در تلاوت‌های مجلسی و محفلی حفظ بودن قطعه توسط قاری است که در ارتباط او با مخاطب و ارائه بهتر و تمرکز او بر اجزای تلاوتش در حوزه‌های لحن بیانی؛ مقامی و تکنیک‌ها و... کمک شایانی می‌کند و از روی مصحف خواندن قاری و عدم توجه به مخاطب یعنی قطع ارتباط قاری با مستمع و تبدیل قاری به یک دستگاه صوتی صرف.
توجه: با صرف تحفیظ بودن آیات توسط قاری شایسته است مصحف مبارک در مقابل او ولو باز باشد، اگر چه او صفحه‌ای را که باز کرده قطعه مورد نظرش نباشد و بسته بودن آن حمل بر تکبر و عدم رعایت ادب ظاهری قرآن است(بر طبق حدیث که نگاه کردن در مصحف عبادت است). باز بودن قرآن یعنی رسمیت داشتن مجلس و تلاوت.
5- مناسب‌خوانی آیات:
قاری بسته به نوع مناسبت و مخاطبین در محفل قرآنی تلاوت می‌کند و با این کار تلاوتش را در روح و جان مخاطب تزریق کرده و برای او خاطره‌ای بس بزرگ به جا می‌گذارد. تلاوت سوره مائده شحات در حسینیه نصرت و در مشهد یکی از این نمونه‌هاست و ازین دست تلاوت‌ها بسیار ولی شاهکار تلاوت محسوب می‌شوند.
6- جایگاه الحان:
در تلاوت مجلسی و مردمی و یا همان شَعبی توجه به این موضوع از جایگاه مهمی برخوردار است که قاری با دستی پر در حوزه الحان وارد می‌شود و مثل استاد عبدالباسط، محمد صدیق منشاوی، طبلاوی و... با ورود شایسته و بایسته در مقام‌ها آن هم با توجه به ابعاد هنری تلاوت و در حد اعتدال، با نفس‌های خوب و ملودی‌های تقریباً ساده در جهت القاء و جذب مخاطب اقدام می‌کنند.
در این جشنواره قاریان باید تلاوت شَعبی را ارائه دهند و تلاوت‌های کلاسیک، مدرن و یا غنواتی مورد نظر نیست.(تقسیم‌بندی استاد المعصراوی از تلاوت‌های مجلسی) اما آنچه لازم است قاریان در این جشنواره به آن توجه کنند صرف تلاوت شَعبی است و لذا باید روی آن کاملاً متمرکز شوند و خود را با این نوع تلاوت وفق دهند.
توجه: قاریان عزیز مراقب باشند که اصول تلاوت شَعبی و مردمی(جمله‌های لحنی بلند، ملودی‌های نه چندان پیچیده، عدم تکمیل بودن الحان) را فدای تشویق و تمجید مستمعین نکنند، بلکه تمامی امکانات معنوی و مادی خود را در پای آیات قرآن ذبح کنند.
7- جایگاه اصوات:
متأسفانه آنچه در تلاوت‌های مسابقه‌ای بیشتر شنیده می‌شود، صداهای فوق توسط و اوج و به زبان ساده تکلف بیش از حد قراء در حوزه صوت برای نشان دادن توان صوتی خویش‌اند. اما در تلاوت‌های مجلسی تمرکز صوت بر صداهای توسط و فوق توسط و بم و زیبا‌سازی و استفاده حداکثری از فنون صوتی در تلاوت است و لحظاتی قاری باوج صدا اشاره می‌کند و شنونده را با خود لحظه‌ای به ملکوت می‌برد و بازمی‌گرداند و این کار را چند بار انجام می‌دهد اما در تلاوت مسابقه‌ای و اصلاً ایرانی عموماً دم به دم اینکار بدون هیچ توجیهی آن هم با تکلف فراوان انجام می‌شود.
8- جایگاه تکنیک‌ها و روش‌ها:
قاری در تلاوت‌های مجلسی و محفلی می‌کوشد از تکنیک‌های صوتی ولحنی و به‌کارگیری آنها در تلاوت مانند تحرک در اصوات و استفاده از فنون صوتی و زیبا‌سازی صوت در جهت افزایش حزن و حسن تلاوت و جاذبه آن که در نهایت منجر به القاء معانی قرآن و البته در شأن قرآن اقدام می‌کند که صد البته در تلاوت‌های مسابقه‌ای این امر کاملاً کم‌رنگ و گاهی اصلاً همان مقدار بسیار بسیار کم مغفول انگاشته می‌شود.
9- اختلاف قرائت:
از عوامل موفقیت تلاوت‌های مجلسی و حسن آنها، توجه قراء به بحث تحرک در الفاظ است و قاری با خواندن یک آیه در روایتی و در تکرار در همان لحن و یا لحن دیگری روایت و یا طرق دیگری را از همان روایت تلاوت می‌کند. یادم است در دهه شصت هر کسی اختلاف تلاوت می‌کرد با دید نا مناسبی به او نگاه می‌کردند و نادر اساتیدی به این مهم اهتمام می‌کردند مانند اکبرالقراء ایران استاد مولایی(اعلی الله مقامه الشریف)، لذا استفاده از اختلاف قرائت ضمن ارائه یکی دیگر از ابعاد هنر تلاوت و هر هنر دیگری که تنوع است، باعث افزایش جاذبه تلاوت و حرکت زیبا در دایره الفاظ نورانی قرآن می‌شود.
10- حرکات قارئانه:
همانطور که یک خطیب در جایگاه خطابه از یک نوع حرکات دست، صورت، نگاه و... در وعظ استفاده می‌کند، قاری قرآن نیز در کرسی رفیع تلاوت و القاء از قرار دادن دست در کنار گوش و یا دست‌ها درکنار دوگوش برای بهتر شنیدن صدا و تسلط بهتر بر صدا و یا به‌کارگیری صحیح میکروفون و یا از حرکات خاشعانه در چهره و صورت و چشم برای نشان دادن تأثر از آیات و یا ... به‌کار گرفته و البته توجه می‌کند که این‌ها را باید با رعایت شأن قرآن مورد لحاظ قرار دهد.
موارد دیگری از قبیل نوع سبک یا شکل و ریخت تلاوت، ترکیب، تحرک و... نیز وجود دارد که فعلاً از آن صرف نظر می‌کنیم و ان‌شاء‌الله در فرصتی مناسب به آن خواهیم پرداخت. به امید تلاوت‌های خوب دوستان عزیزم در جشنواره تلاوت‌های مجلسی.
حسین شریفیان، ناظر جشنواره تلاوت‌های مجلسی
مطالب مرتبط
