رجوع امام جواد‌(ع) به قرآن برای حل اختلاف فقهی

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، امامت امام محمد‌تقی، جواد‌الائمه‌(ع) بعد از شهادت امام رضا‌(ع) مشتمل بر ابعادی است که ایشان را از سایر ائمه (ع) متمایز می‌گرداند. در این زمینه، ایکنا با حجت‌الاسلام و المسلمین محمدرضا نوراللهیان، مشاور ارشد رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی گفت‌و‌گویی انجام داده است که در ادامه مشروح آن را می‌خوانیم:

نوراللهیان در پاسخ به این سؤال که با توجه به سن کم امام جواد‌(ع) آیا پرسش‌ها و شبهاتی که در این زمینه مطرح می‌شود، پاسخ قرآنی دارد؟ گفت: امام جواد‌(ع) انسان فوق‌العاده‌ای در تاریخ بشریت بوده است و از شکوه خاصی برخوردار بود. سؤال شما یک سؤال کلیدی و مهمی است. درست است که سن امام جواد سن کمی بوده اما از سن حضرت عیسی که قرآن او را فرزند گهواره‌ای می‌داند، کمتر نیست.

وی به آیات «فَأَشَارَتْ إِلَيْهِ قَالُوا كَيْفَ نُكَلِّمُ مَنْ كَانَ فِي الْمَهْدِ صَبِيًّا: [مريم] به سوى [عيسى] اشاره كرد گفتند چگونه با كسى كه در گهواره [و] كودك است‏ سخن بگوييم»، «قَالَ إِنِّي عَبْدُ اللَّهِ آتَانِيَ الْكِتَابَ وَجَعَلَنِي نَبِيًّا:[كودك] گفت منم بنده خدا به من كتاب داده و مرا پيامبر قرار داده است»(مریم: 29ـ30) استدلال کرد و گفت: بر اساس این آیات حضرت عیسی در گهواره گفت که به من انجیل داده شده است و در نتیجه در گهواره سخن گفته است.

وقوع پدیده جدید در رهبری معصوم در زمان امام جواد‌(ع)

مشاور ارشد رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی با اشاره به اینکه امام جواد‌(ع) در مناظرات در پاسخ به شبهه‌های اشاره شده به قرآن استناد کرده‌اند، درباره وضعیت زندگی ایشان گفت: امام سال 195 هجری شمسی به دنیا می‌آیند و زندگی و ولادتشان در مدینه و در خاندان وحی بود. داستان زندگی امام جواد عجیب است و اگر جامعه این را ببیند شاید خیلی از مسائل دیگری برای آن روشن می‌شود، از این جهت که وقتی ایشان به دنیا می‌آیند پدر ایشان، امام رضا‌(ع) نزدیک به پنجاه سال داشته و تا آن روز حضرت رضا(ع) فرزندی نداشته‌اند و قریب به نیم قرن امامی که مورد توجه جامعه قرار داشته فرزندی نداشتند و این مسائل خیلی در جامعه صدر اسلام مهم بوده است؛ چراکه همه توجه داشتند که فرزندی در خاندان بنی هاشم به دنیا بیاید. پدر نهایتا 9 سال با امام بعد بودند و معنای این حرف این است که رهبری جامعه که بر اساس مبانی شیعه باید دست امام باشد، با امامی 9 ساله ادامه می‌یابد و این مسئله جدیدی در شیعه بوده است و تا امام نهم هیچ‌یک از ائمه چنین شرایطی را نداشته‌اند.

نوراللهیان ادامه داد: البته مادر ایشان خیلی ویژه بود، وی از نسل عرب نیست و آفریقایی است. چند تن از امامان ما با نسل عرب معاصر خودشان ازدواج نکرده‌اند و لذا مادر فرزندانشان عرب نیستند که یکی از آنها امام جواد‌(ع) است. مادر امام جواد‌(ع) اهل نوبه بودند که در جنوب الجزایر امروزی یا به سودان متعلق است. پیامبر‌(ص) از این عروسشان در زمان حیات خبر داده بودند و خود حضرت رضا‌(ع) به این بانو خیلی توجه داشته‌اند. امام موسی‌(ع) می‌گفتند که از این بانو پسری را به فرزندم رضا‌(ع) بشارت می‌دهم و مادر حضرت جواد‌(ع) را به مادر عیسی مسیح تشبیه می‌کنند.

وی تصریح کرد: از همان روزهای اول شرایط ویژه‌ای پیرامون این مولود نقش می‌بندد و پدر ایشان به شدت تحت‌نظر هستند. در شرایطی حکومت هارون‌الرشید که تمدن اسلامی در اوج است، خانه امام رضا‌(ع) تحت‌نظر است و به طور مرتب نامه و پیک به آنجا می‌آید که ایشان از مدینه به خراسان روند و قطعا باید این فرزند را با مادر تنها بگذارند. به‌طور کلی، مسائلی پیش می‌آید. امام رضا‌(ع) از شب ولادت تا روزی که در مدینه بودند یک مراقبت‌های ویژه‌های از وی صورت می‌گرفت. وقتی که امام رضا‌(ع) در طوس به شهادت رسیدند، امام جواد‌(ع) در سنی است که مردم در کوچه‌ها با انگشت به او اشاره می‌کنند و نگاه احترام‌آمیز به وی داشتند.

نوراللهیان افزود: تا آن زمان هیچ‌کدام از ائمه‌(ع) در یک چنین سنی به امامت نرسیده بودند و از طرفی امام جواد‌(ع) در 25 سالگی از دنیا رفته‌اند. پس، یک پدیده جدیدی در موضوع رهبری معصوم پیش آمده است و باید به آن پرداخت.

آموزه‌های روایی امام جواد‌(ع)

مشاور ارشد رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی درباره احادیث امام جواد‌(ع) در اوضاع و شرایط عصر خودشان بیان کرد: درست است که امام تحت نظر بوده‌اند ولی یکی از شاگردانشان حضرت عبدالعظیم حسنی است و سن وی قریب 50 سال بیشتر از امام جواد‌(ع) بود و عبدالعظیم در کنار ایشان زانو می‌زدند و با همه احترام لازم از حضرت جواد حدیث می‌شنیدند. در یک جلسه‌ای حضرت عبدالعظیم از امام جواد‌(ع) می‌خواهد که حدیثی برای او بگوید که از پدران بزرگوارشان نقل شده باشد، در آن جلسه 16 حدیث از امام علی‌(ع) نقل می‌شود. تأمل در احادیثی که امام جواد‌(ع) به حضرت عبدالعظیم گفته است بیان‌کننده دریایی از نور است که از زبان یک آزاده 10، 12 و حتی 20 ساله برای یک مرد بزرگ 50 و 60 ساله بیان شده و هر کدام یک کتاب فضیلتی درباره مکارم اخلاق و مباحث اجتماعی است.

نوراللهیان در بخش دیگری از سخنانش به شاگردان امام جواد‌(ع) اشاره کرد و گفت: فضل بن شاذان نیشابوری که از بزرگ‌ترین متکلمان شیعه به‌شمار می‌آید و از نیمه اول قرن سوم در مدینه است، شاگرد امام جواد‌(ع) است که یکی از بنیادی‌ترین مبانی شیعه از کتاب «الایضاح» فضل بن شاذان گرفته شده است. دیگر شاگرد ایشان علی بن مهزیار اهوازی است. احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی از کسانی است که شیعه از آن سند نمی‌خواهد. وی از امام رضا‌(ع)، امام جواد‌(ع) و امام هادی‌(ع) روایت نقل کرده است، ولی عمدتا شاگرد امام جواد(ع) بوده است.

وی ادامه داد: امام جواد‌(ع) یک چهره علمی و دانشی در شیعه است ولو اینکه به نسبت سایر ائمه‌(ع) به دلیل عمر کم‌شان روایات کمتری از ایشان وجود دارد، ولی محصول عمرشان از یک سو، شاگردانشان و از طرف دیگر سخنان ایشان است. مدیریت‌هایی در سطح جامعه داشتند و همیشه ارتباط کمی با جامعه داشته‌اند اما از فرصت‌ها استفاده می‌کردند.

استنباط قرآنی امام جواد‌(ع)

نوراللهیان در پاسخ به این سؤال که چه فرازهای قرآنی از امام جواد‌(ع) وجود دارد؟ گفت: تقریبا رسالت اصلی همه ائمه‌(ع) تفسیر قرآن بوده است. تفسیر امام محمدتقی(ع) در مسند ایشان وجود دارد، اما این مجال فراهم نبوده است که کرسی درس و تفسیر داشته باشند. یک نمونه آنکه، فردی دزدی کرده بود و به پیش خلیفه آورند و می‌خواهند دست دزد را قطع کنند و هر کسی یک نظری می‌دهد و جلسه سنگین علمی تشکیل شده است. معتصم به عنوان خلیفه از قاضی القضات بغداد می‌پرسد که از کجا باید دست دزد را قطع کرد؟ او پاسخ می‌دهد که دست دزد را باید از مچ قطع کرد. از شخص دیگری می‌پرسد که شاید یحیی بن اکثم است ـ که وی شخصیتی بزرگ و یک مرجع تقلید تمام‌عیارـ و او می‌گوید که دست دزد را باید از آرنج قطع کرد و به آنجا دست گفته می‌شود چراکه در قرآن آمده است «واغسلوا وجوهکم و ایدیکم الی المرافق». در مرتبه بعد از حضرت جواد‌(ع) می‌پرسد حضرت جواب می‌دهند که دیگران پاسخ داده‌اند به چه دلیلی از من می‌پرسید؟ معتصم جواب می‌دهد که شما باید بگویید و دو مرتبه تأکید شد و حضرت جواد‌(ع) فرمودند: فقط باید چهار انگشت دست دزد قطع شود، جلسه خیلی بهم ریخت که این فتوا با قرآن نمی‌سازد و این حکم چه دلیلی می‌تواند داشته باشد در حالی که این افراد قاضی‌های هفتاد، هشتاد ساله مملکت بودند. حضرت پاسخ دادند که این حکم قرآن است در جایی که می‌گوید: «ان المساجد لله»؛ سجده‌گاه‌ها برای خداست و پیامبر‌(ص) فرموده است: هفت موضع باید بر روی زمین باشد که یکی از آنها کف دست است و اگر دست دزد از آرنج یا مچ قطع شود پس چگونه باید نماز بخواند و کف دست باید روی زمین باشد. نتیجه اینکه امام جواد‌(ع) برای حکمشان به قرآن استناد می‌کند.

مشاور ارشد رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ادامه داد: امام جواد‌(ع) 30 هزار سؤال را در طی چند جلسه پاسخ داده‌اند. در مسند امام جواد‌(ع)، احادیث تفسیری ایشان را آورده‌اند منتها تعداد آن روایات کم است، زیرا ایشان را در سن کم شهید شدند و دلیل دیگر حسادت علمای زمان است چون وقتی که خلیفه نظر امام جواد‌(ع) بر دیگران ترجیح می‌داد به آنان بر می‌خورد.

نوراللهیان درباره شیوه مناظره امام جواد‌(ع) و تفاوت آن با مناظره امام رضا‌(ع) گفت: امام رضا‌(ع) در مناظره با اهل سنت به منابع مورد اهل قبول آنان رجوع می‌کند و امام جواد‌(ع) هم همین‌طور است اما حضرت رضا‌(ع) با هر عالمی اگر عالم بودا بود به بیان بودا، اگر عالم زرتشت بود با کتاب زرتشت، اوستا. به عبارت دیگر، امام رضا (ع) یک گفت‌و‌گوی ادیانی داشتند.

وی درباره ویژگی‌های مسند امام جواد(ع) تصریح کرد: برخوردهای عجیب در زمان آن حضرت مانند ازدواج با دختر مأمون و اتفاقی که برای آوازخوان مرد در مراسم عروسی روی داد به گونه‌ای که دست آن آوازه خوان تا آخر عمر به لرزه افتاد و دیگر هیچگاه نتوانست تارزنی کند، برخوردهای امام جواد(ع) با اباصلت و بسیاری از ماجراهای خواندنی یک بخش از مسند امام جواد(ع) است، ولی عمده کتاب روایات امام جواد‌(ع) است چه روایات تفسیری و چه غیر تفسیر از امام جواد داریم و سند تعدادی از این روایات به حضرت عبدالعظیم حسنی می‌رسد و حقیقتا روایات شایسته‌ای است.