اقتصاد در قرآن/ سیدکاظم رجایی:
عملیات تولیدی و کسب ثروت از نگاه قرآن امری عقلانی است
گروه اقتصاد: عضو هیئت‌علمی مؤسسه امام خمینی(ره) یادآور شد: گرچه برخی آيات، وحيانى بودن شيوه توليد در بعضى صنايع را مطرح مىكند ولى مىتوان گفت از ديدگاه قرآن، به دست آوردن ثروت و عمليات توليدى، امر عقلانى است كه انسانها با بهرهگيرى از حس و عقل خدادادى به آن مبادرت مىكنند.
حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمدکاظم رجایی‌رامشه، عضو هیئت‌علمی گروه اقتصاد مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، به بحث درباره جایگاه کار و تولید در قرآن پرداخت و اظهار کرد: از توليد مىتوان به تركيب عوامل توليد براى ازدياد منافع اقتصادى تعبير كرد؛ با فعاليت توليدى، جامعه به كالاها و خدمات مورد نياز خود براى اشباع تمايلها و نيازها به صورت مستقيم يا غيرمستقيم دست مىيابد.
مفهوم کار و تولید
وی ادامه داد: به استثناى موارد خاص، كالاها و خدمات براى نهايى شدن، نياز به فعاليت توليدى دارند. تأكيد مىشود كه توليد اعم از توليد كالا و خدمت است؛ به عبارت ديگر حركت كشتى در دريا و حمل كالا يا مسافر توليد خدمت است.
رجایی اظهار کرد: به ابزارهايى كه در فعاليتهاى توليدى مشاركت دارند، عوامل توليد مىگويند كه در گذشته، تنها به زمين و نيروى كار اطلاق مىشد، ولى با پيدايش تحولات، سرمايه و سپس مديريت هم ضميمه شد. كار و مديريت، هر دو تلاش بشرى هستند كه در توليد به كار مىروند. تلاش بدنى يا فكرى كه در فرايند توليد قرار مىگيرد.
هدف از تولید در نظام اقتصادی اسلام
این پژوهشگر اقتصاد اسلامی درباره هدف از تولید اظهار کرد: هدف از توليد، رشد ثروت جامعه براى رفاه بيشتر و در نظام اقتصادى اسلام و هدف نهايى، جهتدهى جامعه به قرب الهى است. در نظام سرمايهدارى، هدفِ بنگاه توليدى، حداكثرسازى سود است كه در مصرف، ماكزيمم مطلوبيت افراد را هم به دنبال دارد.
وی ادامه داد: بنابراين كالايى كه تقاضا داشته باشد و قيمت بيشترى براى آن بپردازند، توليد مىشود. در نظام اقتصادى اسلام، اقدام براى تأمين نيازهاى ضروری جامعه به صورت واجب كفايى بر همه لازم است؛ بنابراين فعاليت توليدى با اين نگرش عبادت به شمار مىرود.
دیدگاه قرآن درباره عوامل تولید
عضو هیئت‌علمی مؤسسه امام خمینی(ره) خاطرنشان کرد: گرچه توليد بخش خصوصى بدون سود و با زياندهى در بلندمدت عملاً محقق نمىشود. از ديدگاه قرآن كريم، اگر تمام مظاهر جهان هستى از جمله منابع توليد و تجهيز منابع براى توليد بهينه در مسير تقرب به خداوند متعالى قرار گيرد، هويتى معنادار و ماندگار مىيابد.
وی با بیان اینکه فعاليت توليدى، عنصر اساسى در طلب روزى است، گفت: قرآن تصريح مىكند كه عوامل توليد و منابع معيشت انسانى، فراوان و پايانناپذير است. نعمتهاى الهى به خزانه بىپايان او متصلاند و خداوند نه تنها رزق همه افراد بشر، بلكه روزى تمام جنبندگان را تضمين كرده است.
جایگاه کار و تلاش برای کسب روزی حلال در قرآن
رجایی تأکید کرد: البته در قرآن كريم از عوامل توليد هم چون باران نيز به رزق تعبير شده است. همچنين از قرآن استفاده مىشود كه منابع طبيعى با نيازهاى انسانى هماهنگ هستند. زمين و منابع موجود در آن، درياها و ذخاير آنها، براى بشر رام هستند؛ همه تسليم و در تسخير او هستند و خداوند زمينه كار و فعاليت را فراهم، و بر اين اساس به انسان سفارش كرده كه به جستجوى روزى برود.
عضو هیئت‌علمی مؤسسه امام خمینی(ره) ادامه داد: در قرآن به كار و تلاش براى روزى حلال، با عنوان طلب از فضل خداوند تعبير شده است. در قرآن، به تصرف در زمين و آنچه در آن است سفارش شده، كه تصرف در عوامل توليد و تبديل آنها به كالاهاى نهايى از مصاديق بارز آن است.
اهمیت اراده خداوند در تولید از جانب انسان
رجایی تصریح کرد: خداوند در قرآن، فعاليتهاى توليدى انسان را در طول افعال خود مىداند و به اين مطلب تأكيد مىكند كه آنچه انجام مىدهيد و محصولى كه به دست مىآوريد، خارج از قلمرو و مشيت الهى نيست.
وی ادامه داد: خداوند است كه به انسان توانايى داده، عوامل توليد و منابع اوليه را خلق كرده و در تسخير او قرار داده است. در جريان توليد نيز مشيت او به آن تعلق مىگيرد. اگر اراده خداوند نباشد، اين فرايند شكل نگرفته و محصولى توليد نخواهد شد.
وحيانى بودن شيوه توليد در بعضى صنايع
این پژوهشگر اقتصاد اسلامی با بیان اینکه توحيد افعالى در بسيارى از آيات قرآن كريم ديده مىشود، اظهار کرد: يكى از نمونههاى بارز آن، فعاليتهاى توليدى است كه مولد حقيقى را خداوند معرفى مىكند. خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ أَفَرَأَيْتُمُ النَّارَ الَّتِي تُورُونَ، أَأَنْتُمْ أَنْشَأْتُمْ شَجَرَتَها أَمْ نَحْنُ الْمُنْشِؤُنَ؛ آيا شما آن را بىيارى ما زراعت مى‌كنيد يا ماييم كه زراعت مى‌كنيم. آيا شما چوب درخت آن را پديدار كردهايد يا ما پديدآورندهايم». (الواقعه/ 64 و 72)، بنابراین فاعليت انسان در طول فاعليت خداوند قراردارد؛ ولى مولد بودن خدا بالاصاله و بالاستقلال و مولد بودن انسان بالتبع و بالعرض است.
رجایی عنوان کرد: گرچه بعضى آيات، همانند «وَعَلَّمْنَاهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَكُمْ لِتُحْصِنَكُمْ مِنْ بَأْسِكُمْ فَهَلْ أَنْتُمْ شَاكِرُونَ؛ و به [داوود] فن زره [سازى] آموختيم تا شما را از [خطرات] جنگتان حفظ كند پس آيا شما سپاسگزارید» (الأنبياء/ 80) وحيانى بودن شيوه توليد در بعضى صنايع را مطرح مىكند ولى مىتوان گفت از ديدگاه قرآن، به دست آوردن ثروت و عمليات توليدى، امر عقلانى است كه انسانها با بهرهگيرى از حس و عقل خدادادى به آن مبادرت مىكنند.
اهميّت توليد و تشويق به آن در قرآن
عضو هیئت‌علمی مؤسسه امام خمینی(ره) ادامه داد: به طور طبيعى انگيزههاى لازم در نهاد انسان قرار داده شده است تا دنبال تحصيل مال، توليد كالاها و خدمات برود؛ از اين رو، قدرت تشخيص شيوه توليد بهينه از جهت كارآيى مهندسى و اقتصادى و كاهش هزينههاى توليد تا حدممكن در درون انسان نهاده شده و به اين دليل، قرآن كمتر به اين مسائل پرداخته است.
وی با بیان اینکه فعاليت توليدى، عنصر اساسى در طلب روزى است، اظهار کرد: اهميت و تشويق به آن را مىتوان از آيات متعدد استفاده كرد. قرآن كريم، با توصیه به دخالت در عوامل توليد و نهادههايى كه خداوند براى بشر خلق كرده، و به شكر اين نعمتها و استفاده درست و مناسب از آنها تأكيد، و دورى كردن از تصرف در عوامل توليد را پيروى از گامهاى شيطانى دانسته و نكوهش مىكند.
دعوت قرآن از انسان برای بهره‌مندی از منابع زمین
رجایی اضافه کرد: خداوند متعال در قرآن یادآوری می‌کند كه او منابع و امكانات را براى انسانها آفريده و آنها را رام انسان قرار داده است، و در همین حال، انسان را به جست‌وجو در زمين، بهرهمندى از منافع آن، آباد كردن و برطرف ساختن نيازهاى معيشتى به وسيله امكانات نهفته در آن، تشويق و با بيانهاى مختلف، اهميت آن را گوشزد مىكند.
وی ادامه داد: بدين ترتيب مىتوان پى برد كه تلاش در راستای عمليات توليدى، مظهرى از مظاهر عبوديت حق است. همچنين نادرست بودن ذهنيت برخی افراد روشن می‌شود كه معتقدند اشتغال به امور معيشت از قبيل پرداختن به امور مادى، به معنای جدا شدن از مظاهر معنوی است.
درخواست از انسان برای آبادانی در زمین
این پژوهشگر اقتصاد اسلامی یادآور شد: قرآن كريم با متذكر شدن اين كه خداوند نعمتها و منابع را براى شما آفريده است، به جست‌وجو در زمين براى طلب روزى، امر، و به تهيه «قوه» یعنی توان و نيرو دستور داده، خواستار آبادانى در زمين شده و با بيانهاى مختلف، اهميت توليد و تشويق به آن را گوشزد كرده است.
عضو هیئت‌علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) اظهار کرد: از آن جا كه تشويق به هر فعاليتى، اهميت آن را مىرساند و بيان اهميت، به نوعى تشويق به آن امر است، از اين رو موضوعات اهميت توليد و تشويق به توليد، در يكديگر تلفيق و به صورت اهميت و تشويق به توليد تبديل شده‌اند.
تشویق قرآن به کسب روزی در فعالیت تولیدی
وی ادامه داد: آيات مربوط به این موضوع در پنج طبقه به صورت دستهبندى شده‌اند که اولین مورد، طلب از فضل خداوند است که مجموعهاى از آيات، به جستوجوى روزى و طلب از فضل خداوند امر مىكند.
رجایی افزود: بيشتر اين آيات، هدف از تسخير آسمان و زمين، خلقت شب و روز، فرستادن باد و باران و حركت كشتى در درياها را، جست‌وجو و طلب زيادى در روزى مىدانند. اين آيات در تشويق به كسب روزى با روش فعالیتهاى توليدى تصريح دارند.
مفهوم فضل در قرآن
وی در تشریح مفهوم «فضل» اظهار کرد: «فضل» به معناى «بيش از حدكفاف» است. منظور از فضل الهى، هر عطيهاى است كه براى اعطا كننده لازم نيست. در واقع، احسان، رحمت و عطايى كه خدا بر بندگان مىكند بر او لازم نيست؛ بلكه از روى لطف و كرم، احسان و عطا مىكند؛ بدين سبب به آن «فضل» گفته مىشود.
رجایی ادامه داد: طلب رزق را از اين جهت «ابتغاء فضل» مىگويند كه رزق، فضل و بخششى از جانب خداوند بزرگ است؛ زيرا بخشنده، غالباً آن چه را مازاد بر نيازش باشد به ديگران مىدهد.
تضمین روزی برای همه موجودات از جانب خداوند
این پژوهشگر اقتصاد اسلامی با اشاره به اینکه از قرآن استفاده مىشود كه خداوند براى همه موجودات، روزى را تضمين كرده است، اظهار کرد: از كوچكترين موجودات تكسلولى گرفته تا بزرگترين آنها در جهان هستى از اين روزى بهرهمند هستند.
وی افزود: خداوند در قرآن می‌فرماید: «مَا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلَّا عَلَى اللَّهِ رِزْقُهَا وَيَعْلَمُ مُسْتَقَرَّهَا وَمُسْتَوْدَعَهَا كُلٌّ فِي كِتَابٍ مُبِينٍ؛ و هيچ جنبندهاى در زمين نيست مگر [اينكه] روزيش بر عهده خداست و او قرارگاه و محل مردنش را مىداند همه [اينها] در كتابى روشن [ثبت] است»، (هود/ 6) روزى زيادتى دارد كه از آن به فضل تعبير شده است. در اين آيات هدف از تسخير آسمان و زمين، درياها، خلقت شب و روز و ارسال باد و باران جست‌وجو از اين فضل الهى و اين نوع رزق معرفى مىشود.
اهمیت جست‌وجوی فضل خداوند در فعالیت‌های تولیدی
عضو هیئت‌علمی مؤسسه امام خمینی(ره)، جست‌وجو از فضل خداوند را یکی از روش‌های فعاليتهاى توليدى عنوان کرد و گفت: دامنه فعالیت، نكته مهمی براى گسترش رزق و روزى در فعالیت‌های تولیدی است. نه تنها خشكى، بلكه سراسر زمين و آسمان، قلمرو فعاليتهاى توليدى بشر است و نمونه آن، آيات تسخير زمين، آسمان و دريا است تا بشر بتواند از همه نعمتهاى الهى بهرهمند شود.
وی گفت: نكته نهفته در تسخير آسمان، زمين، دريا و كشتى اين است كه بشر بدون فناورىِ لازم نمىتواند از اين نعمتها بهرهمند شود. پس تصرف در آسمان و زمين و بهرهمند شدن از نعمتهاى آن بدون توليد ابزارهاى لازم و وسائل مدرن و فناورىهاى نوين ميسر نيست؛ در واقع، تشويق به توليد، ترغيب به فراهم‌سازى زمينه توليد نيز هست.
تمهید مقدمات کار و تلاش؛ زمینه‌سازی برای آرامش و استراحت
رجایی اظهار کرد: خداوند در قرآن می‌فرماید: «وَ جَعَلْنَا اللَّيْلَ وَ النَّهارَ آيَتَيْنِ فَمَحَوْنا آيَةَ اللَّيْلِ وَ جَعَلْنا آيَةَ النَّهارِ مُبْصِرَةً لِتَبْتَغُوا فَضْلاً مِنْ رَبِّكُمْ وَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِينَ وَ الْحِسابَ وَ كُلَّ شَيْءٍ فَصَّلْناهُ تَفْصِيلاً؛ و شب و روز را دو نشانه قرار داديم نشانه شب را تيره گون و نشانه روز را روشنى بخش گردانيديم تا [در آن] فضلى از پروردگارتان بجوييد و تا شماره سال‌ها و حساب [عمرها و رويدادها] را بدانيد و هر چيزى را به روشنى باز نموديم» (الإسراء/ 12) جمله «لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ» فرع بر جمله «وَ جَعَلْنا آيَةَ النَّهارِ مُبْصِرَةً» است؛ يعنى روز را روشن قرار داديم تا انسان بتواند به دنبال طلب روزى از پروردگار خود باشد؛ بنابراین رزق، فضل و عطاى او است.
عضو هیئت‌علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در پایان گفت: تمهيد مقدمات كار و تلاش، زمينهسازى براى آرامش و استراحت و سپس روشنى بخشيدن و چراغانى كردن زمين براى جستوجوى روزى، تشويق عملى براى فعاليت اقتصادى است و اگر روز روشن نمىبود و تاريكى شب، كنار نمىرفت، چگونه امكان فعاليت اقتصادى و جستجوى روزى ممكن بود.
ادامه دارد...
مفهوم کار و تولید
وی ادامه داد: به استثناى موارد خاص، كالاها و خدمات براى نهايى شدن، نياز به فعاليت توليدى دارند. تأكيد مىشود كه توليد اعم از توليد كالا و خدمت است؛ به عبارت ديگر حركت كشتى در دريا و حمل كالا يا مسافر توليد خدمت است.
رجایی اظهار کرد: به ابزارهايى كه در فعاليتهاى توليدى مشاركت دارند، عوامل توليد مىگويند كه در گذشته، تنها به زمين و نيروى كار اطلاق مىشد، ولى با پيدايش تحولات، سرمايه و سپس مديريت هم ضميمه شد. كار و مديريت، هر دو تلاش بشرى هستند كه در توليد به كار مىروند. تلاش بدنى يا فكرى كه در فرايند توليد قرار مىگيرد.
هدف از تولید در نظام اقتصادی اسلام
این پژوهشگر اقتصاد اسلامی درباره هدف از تولید اظهار کرد: هدف از توليد، رشد ثروت جامعه براى رفاه بيشتر و در نظام اقتصادى اسلام و هدف نهايى، جهتدهى جامعه به قرب الهى است. در نظام سرمايهدارى، هدفِ بنگاه توليدى، حداكثرسازى سود است كه در مصرف، ماكزيمم مطلوبيت افراد را هم به دنبال دارد.
دیدگاه قرآن درباره عوامل تولید
عضو هیئت‌علمی مؤسسه امام خمینی(ره) خاطرنشان کرد: گرچه توليد بخش خصوصى بدون سود و با زياندهى در بلندمدت عملاً محقق نمىشود. از ديدگاه قرآن كريم، اگر تمام مظاهر جهان هستى از جمله منابع توليد و تجهيز منابع براى توليد بهينه در مسير تقرب به خداوند متعالى قرار گيرد، هويتى معنادار و ماندگار مىيابد.
وی با بیان اینکه فعاليت توليدى، عنصر اساسى در طلب روزى است، گفت: قرآن تصريح مىكند كه عوامل توليد و منابع معيشت انسانى، فراوان و پايانناپذير است. نعمتهاى الهى به خزانه بىپايان او متصلاند و خداوند نه تنها رزق همه افراد بشر، بلكه روزى تمام جنبندگان را تضمين كرده است.
جایگاه کار و تلاش برای کسب روزی حلال در قرآن
رجایی تأکید کرد: البته در قرآن كريم از عوامل توليد هم چون باران نيز به رزق تعبير شده است. همچنين از قرآن استفاده مىشود كه منابع طبيعى با نيازهاى انسانى هماهنگ هستند. زمين و منابع موجود در آن، درياها و ذخاير آنها، براى بشر رام هستند؛ همه تسليم و در تسخير او هستند و خداوند زمينه كار و فعاليت را فراهم، و بر اين اساس به انسان سفارش كرده كه به جستجوى روزى برود.
عضو هیئت‌علمی مؤسسه امام خمینی(ره) ادامه داد: در قرآن به كار و تلاش براى روزى حلال، با عنوان طلب از فضل خداوند تعبير شده است. در قرآن، به تصرف در زمين و آنچه در آن است سفارش شده، كه تصرف در عوامل توليد و تبديل آنها به كالاهاى نهايى از مصاديق بارز آن است.
اهمیت اراده خداوند در تولید از جانب انسان
رجایی تصریح کرد: خداوند در قرآن، فعاليتهاى توليدى انسان را در طول افعال خود مىداند و به اين مطلب تأكيد مىكند كه آنچه انجام مىدهيد و محصولى كه به دست مىآوريد، خارج از قلمرو و مشيت الهى نيست.
وی ادامه داد: خداوند است كه به انسان توانايى داده، عوامل توليد و منابع اوليه را خلق كرده و در تسخير او قرار داده است. در جريان توليد نيز مشيت او به آن تعلق مىگيرد. اگر اراده خداوند نباشد، اين فرايند شكل نگرفته و محصولى توليد نخواهد شد.
وحيانى بودن شيوه توليد در بعضى صنايع
این پژوهشگر اقتصاد اسلامی با بیان اینکه توحيد افعالى در بسيارى از آيات قرآن كريم ديده مىشود، اظهار کرد: يكى از نمونههاى بارز آن، فعاليتهاى توليدى است كه مولد حقيقى را خداوند معرفى مىكند. خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ أَفَرَأَيْتُمُ النَّارَ الَّتِي تُورُونَ، أَأَنْتُمْ أَنْشَأْتُمْ شَجَرَتَها أَمْ نَحْنُ الْمُنْشِؤُنَ؛ آيا شما آن را بىيارى ما زراعت مى‌كنيد يا ماييم كه زراعت مى‌كنيم. آيا شما چوب درخت آن را پديدار كردهايد يا ما پديدآورندهايم». (الواقعه/ 64 و 72)، بنابراین فاعليت انسان در طول فاعليت خداوند قراردارد؛ ولى مولد بودن خدا بالاصاله و بالاستقلال و مولد بودن انسان بالتبع و بالعرض است.
رجایی عنوان کرد: گرچه بعضى آيات، همانند «وَعَلَّمْنَاهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَكُمْ لِتُحْصِنَكُمْ مِنْ بَأْسِكُمْ فَهَلْ أَنْتُمْ شَاكِرُونَ؛ و به [داوود] فن زره [سازى] آموختيم تا شما را از [خطرات] جنگتان حفظ كند پس آيا شما سپاسگزارید» (الأنبياء/ 80) وحيانى بودن شيوه توليد در بعضى صنايع را مطرح مىكند ولى مىتوان گفت از ديدگاه قرآن، به دست آوردن ثروت و عمليات توليدى، امر عقلانى است كه انسانها با بهرهگيرى از حس و عقل خدادادى به آن مبادرت مىكنند.
اهميّت توليد و تشويق به آن در قرآن
عضو هیئت‌علمی مؤسسه امام خمینی(ره) ادامه داد: به طور طبيعى انگيزههاى لازم در نهاد انسان قرار داده شده است تا دنبال تحصيل مال، توليد كالاها و خدمات برود؛ از اين رو، قدرت تشخيص شيوه توليد بهينه از جهت كارآيى مهندسى و اقتصادى و كاهش هزينههاى توليد تا حدممكن در درون انسان نهاده شده و به اين دليل، قرآن كمتر به اين مسائل پرداخته است.
وی با بیان اینکه فعاليت توليدى، عنصر اساسى در طلب روزى است، اظهار کرد: اهميت و تشويق به آن را مىتوان از آيات متعدد استفاده كرد. قرآن كريم، با توصیه به دخالت در عوامل توليد و نهادههايى كه خداوند براى بشر خلق كرده، و به شكر اين نعمتها و استفاده درست و مناسب از آنها تأكيد، و دورى كردن از تصرف در عوامل توليد را پيروى از گامهاى شيطانى دانسته و نكوهش مىكند.
دعوت قرآن از انسان برای بهره‌مندی از منابع زمین
رجایی اضافه کرد: خداوند متعال در قرآن یادآوری می‌کند كه او منابع و امكانات را براى انسانها آفريده و آنها را رام انسان قرار داده است، و در همین حال، انسان را به جست‌وجو در زمين، بهرهمندى از منافع آن، آباد كردن و برطرف ساختن نيازهاى معيشتى به وسيله امكانات نهفته در آن، تشويق و با بيانهاى مختلف، اهميت آن را گوشزد مىكند.
وی ادامه داد: بدين ترتيب مىتوان پى برد كه تلاش در راستای عمليات توليدى، مظهرى از مظاهر عبوديت حق است. همچنين نادرست بودن ذهنيت برخی افراد روشن می‌شود كه معتقدند اشتغال به امور معيشت از قبيل پرداختن به امور مادى، به معنای جدا شدن از مظاهر معنوی است.
درخواست از انسان برای آبادانی در زمین
این پژوهشگر اقتصاد اسلامی یادآور شد: قرآن كريم با متذكر شدن اين كه خداوند نعمتها و منابع را براى شما آفريده است، به جست‌وجو در زمين براى طلب روزى، امر، و به تهيه «قوه» یعنی توان و نيرو دستور داده، خواستار آبادانى در زمين شده و با بيانهاى مختلف، اهميت توليد و تشويق به آن را گوشزد كرده است.
تشویق قرآن به کسب روزی در فعالیت تولیدی
وی ادامه داد: آيات مربوط به این موضوع در پنج طبقه به صورت دستهبندى شده‌اند که اولین مورد، طلب از فضل خداوند است که مجموعهاى از آيات، به جستوجوى روزى و طلب از فضل خداوند امر مىكند.
رجایی افزود: بيشتر اين آيات، هدف از تسخير آسمان و زمين، خلقت شب و روز، فرستادن باد و باران و حركت كشتى در درياها را، جست‌وجو و طلب زيادى در روزى مىدانند. اين آيات در تشويق به كسب روزى با روش فعالیتهاى توليدى تصريح دارند.
مفهوم فضل در قرآن
وی در تشریح مفهوم «فضل» اظهار کرد: «فضل» به معناى «بيش از حدكفاف» است. منظور از فضل الهى، هر عطيهاى است كه براى اعطا كننده لازم نيست. در واقع، احسان، رحمت و عطايى كه خدا بر بندگان مىكند بر او لازم نيست؛ بلكه از روى لطف و كرم، احسان و عطا مىكند؛ بدين سبب به آن «فضل» گفته مىشود.
رجایی ادامه داد: طلب رزق را از اين جهت «ابتغاء فضل» مىگويند كه رزق، فضل و بخششى از جانب خداوند بزرگ است؛ زيرا بخشنده، غالباً آن چه را مازاد بر نيازش باشد به ديگران مىدهد.
تضمین روزی برای همه موجودات از جانب خداوند
این پژوهشگر اقتصاد اسلامی با اشاره به اینکه از قرآن استفاده مىشود كه خداوند براى همه موجودات، روزى را تضمين كرده است، اظهار کرد: از كوچكترين موجودات تكسلولى گرفته تا بزرگترين آنها در جهان هستى از اين روزى بهرهمند هستند.
وی افزود: خداوند در قرآن می‌فرماید: «مَا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلَّا عَلَى اللَّهِ رِزْقُهَا وَيَعْلَمُ مُسْتَقَرَّهَا وَمُسْتَوْدَعَهَا كُلٌّ فِي كِتَابٍ مُبِينٍ؛ و هيچ جنبندهاى در زمين نيست مگر [اينكه] روزيش بر عهده خداست و او قرارگاه و محل مردنش را مىداند همه [اينها] در كتابى روشن [ثبت] است»، (هود/ 6) روزى زيادتى دارد كه از آن به فضل تعبير شده است. در اين آيات هدف از تسخير آسمان و زمين، درياها، خلقت شب و روز و ارسال باد و باران جست‌وجو از اين فضل الهى و اين نوع رزق معرفى مىشود.
اهمیت جست‌وجوی فضل خداوند در فعالیت‌های تولیدی
عضو هیئت‌علمی مؤسسه امام خمینی(ره)، جست‌وجو از فضل خداوند را یکی از روش‌های فعاليتهاى توليدى عنوان کرد و گفت: دامنه فعالیت، نكته مهمی براى گسترش رزق و روزى در فعالیت‌های تولیدی است. نه تنها خشكى، بلكه سراسر زمين و آسمان، قلمرو فعاليتهاى توليدى بشر است و نمونه آن، آيات تسخير زمين، آسمان و دريا است تا بشر بتواند از همه نعمتهاى الهى بهرهمند شود.
وی گفت: نكته نهفته در تسخير آسمان، زمين، دريا و كشتى اين است كه بشر بدون فناورىِ لازم نمىتواند از اين نعمتها بهرهمند شود. پس تصرف در آسمان و زمين و بهرهمند شدن از نعمتهاى آن بدون توليد ابزارهاى لازم و وسائل مدرن و فناورىهاى نوين ميسر نيست؛ در واقع، تشويق به توليد، ترغيب به فراهم‌سازى زمينه توليد نيز هست.
تمهید مقدمات کار و تلاش؛ زمینه‌سازی برای آرامش و استراحت
رجایی اظهار کرد: خداوند در قرآن می‌فرماید: «وَ جَعَلْنَا اللَّيْلَ وَ النَّهارَ آيَتَيْنِ فَمَحَوْنا آيَةَ اللَّيْلِ وَ جَعَلْنا آيَةَ النَّهارِ مُبْصِرَةً لِتَبْتَغُوا فَضْلاً مِنْ رَبِّكُمْ وَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِينَ وَ الْحِسابَ وَ كُلَّ شَيْءٍ فَصَّلْناهُ تَفْصِيلاً؛ و شب و روز را دو نشانه قرار داديم نشانه شب را تيره گون و نشانه روز را روشنى بخش گردانيديم تا [در آن] فضلى از پروردگارتان بجوييد و تا شماره سال‌ها و حساب [عمرها و رويدادها] را بدانيد و هر چيزى را به روشنى باز نموديم» (الإسراء/ 12) جمله «لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ» فرع بر جمله «وَ جَعَلْنا آيَةَ النَّهارِ مُبْصِرَةً» است؛ يعنى روز را روشن قرار داديم تا انسان بتواند به دنبال طلب روزى از پروردگار خود باشد؛ بنابراین رزق، فضل و عطاى او است.
عضو هیئت‌علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در پایان گفت: تمهيد مقدمات كار و تلاش، زمينهسازى براى آرامش و استراحت و سپس روشنى بخشيدن و چراغانى كردن زمين براى جستوجوى روزى، تشويق عملى براى فعاليت اقتصادى است و اگر روز روشن نمىبود و تاريكى شب، كنار نمىرفت، چگونه امكان فعاليت اقتصادى و جستجوى روزى ممكن بود.
ادامه دارد...
