نظریه «تداعی معانی» علامه معرفت برای نجات تفسیر عرفانی است

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی رضایی اصفهانی امروز 19 اسفند در کرسی ترویجی تداعی معانی در قرآن کریم از منظر آیت‌الله معرفت در پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن گفت: مطالب مولف و ارایه‌دهنده این کرسی، منصفانه و محققانه است لذا جای زیادی برای بحث نقد وجود ندارد.

وی افزود: روحیه نقدپذیری آیت‌الله معرفت آنقدر بالا بود که وقتی افرادی قصد نقد تفسیر اثری را داشتند فرمود اگر برای چاپ این نقد، بودجه هم کم داشته باشند بنده حاضرم آن را تامین کنم.

رضایی اصفهانی با اشاره به برپایی همایش اندیشه‌های قرآنی امام خمینی و سخنرانی معرفت در این همایش عنوان کرد: ایشان نظریه تداعی معانی را برای نجات تفاسیر عرفانی مطرح کرد زیرا تهمت‌هایی به تفسیر عرفانی وجود داشت که تفسیر به رای است ولی ایشان در دفاع از این نوع برداشت‌ها به توجیه این نوع برداشت‌ها پرداخت.

عضو هیئت علمی جامعه المصطفی(ص) تصریح کرد: مرحوم معرفت چند نظریه شاخص داشت از جمله نظریه بطن بود که رساله دکتری روی آن نوشته و دفاع شد و دیگری نیز همین نظریه تداعی معانی است که تحلیل و پختگی لازم را پیدا نکرده و نیازمند به مفهوم‌شناسی وسیع اعم از مبانی بحث، دلائل که حجیت آن که از چه بابی است، ضوابط نظریه و نتایج آن است همچنین باید آسیب‌ها و نواقص این نظریه نیز برطرف شود که در سخنان مولف و ارایه‌دهنده این کرسی نیز وجود داشت.

وی اظهار کرد: ممکن است این ایراد مطرح شود که تداعی معانی نه تنها مشکل تفسیر عرفا را برطرف نکرده است بلکه اساسا از این حیطه خارج است بنابراین یک رساله سطح چهار دکتری نیازمند است تا به آن پرداخته شود ولی چون این کار میان رشته‌ای عرفان و قرآن است باید کسانی وارد شوند که در دو جنبه تخصص لازم را داشته باشند.

نویسنده تفسیر مهر عنوان کرد: هر دانشی ضوابط خاص خود را دارد مثلا دانش فقه نیازمند قرآن و سنت و عقل و اجماع است و تفسیر نیز ضوابط و معیارهای خاص خود را دارد لذا اینکه برداشتی تفسیر به رای است یا نه باید بر اساس این ضوابط سنجیده شود و باید زبان مشترکی در مباحث میان رشته‌ای ایجاد کنیم تا بتوان قضاوت درستی داشت.

رضایی اصفهانی با بیان اینکه برخی تفاسیر عرفانی را یکسره تفسیر به رای می‌دانند ولی علامه معرفت فرموده است که این همه تفسیر عرفانی در طول قرون مختلف و ورود بزرگانی مانند امام خمینی در این عرصه نمی‌تواند تفسیر به رای باشد بنابراین برای رسیدن به فهم مشترک باید زبان مشترکی ایجاد شود.

مترجم قرآن کریم ادامه داد: باید دنبال نظریات مکمل باشیم یعنی همین نظریه را زاویه‌شناسی بحث تفسیر تکمیل کنیم زیرا نفی و طرد دو دانش و برخوردهای خشن مشکلی را حل نخواهد کرد البته در صوفیه مطالب ذوقی و خارج از ضوابط زیاد است مثلا ناصر خسرو گفته که «والتین»و  «و الزیتون» بحث عقل کل و نفس کل است در حالی که این مسایل دارای قرینه عقلی و نقلی و سازگار با لغت نیست و حداقل اینکه ما این مسئله را نمی‌فهمیم بنابراین باید میان عارفان ربانی و باطن‌گرای صوفی افراطی تفاوت بگذاریم.

رضایی اصفهانی با بیان اینکه علامه معرفت دنبال حل مسئله از راه میان رشته‌ای بوده است عنوان کرد: در تفاسیر عرفانی دو سطح بحث داریم گاهی عرفان نظری وارد این بحث می‌شود مثلا از تفسیر منسوب به ابن عربی نقل شده است که به وحدت وجود باز می‌گردد لذا مبتنی بر پیش فرض‌هایی از جمله پذیرش یا عدم پذیرش مبنای وحدت وجود است که معرکه آرای فلاسفه و اندیشمندان است.

وی افزود: بخش دوم تفاسیر عرفانی به سمت مباحث شهودی و فیضی گرایش دارد که در این بحث، مسئله تجلیات قلبی و ... مطرح می‌شود؛ در اینجا ضمن اینکه منکر نمی‌شویم ولی این مسئله وجود دارد که آیا شهود در تفسیر حجت است یا نیست که سه ایراد برای آن بیان شده است اول اینکه شهودات امور شخصی است و قابل انتقال به غیر نیست؛ شهودات و مکاشفات احتمال خطا دارد و ممکن است برخی مکاشفات شیطانی باشد و دیگر اینکه مکاشفات استدلال بردار نیست بنابراین شهودات جزء منابع تفسیری محسوب نمی‌شود و نمی‌تواند حجت باشد.

استاد حوزه و دانشگاه ادامه داد: البته مراد ما شهود و مکاشفه معصوم نیست البته همین شهود ممکن است در دانش دیگر معتبر باشد یعنی اختلافاتی که ایجاد می‌شود بیشتر ناشی از روش‌شناسی است.

رضایی اصفهانی عنوان کرد: خیلی از مباحث عرفانی که تفاسیر آمده اگر با نگاه تداعی معانی علامه معرفت بحث شود بسیاری از مشکلات این نوع تفاسیر برطرف خواهد شد؛ مثلا برخی «طهرا بیتی» را به قلب مومن تاویل کرده‌اند ولی تاویل به قلب مومن و ... نیازمند دلیل عقلی و نقلی است.

وی با بیا اینکه علامه معرفت به تفاسیر عرفانی خدمت کرده است افزود: بطنی که علامه معرفت فرموده است از باب جری و تطبیق است ولی عرض بنده این است که میان جری و تطبیق با  روش علامه معرفت در بطن قرآن، فرق است و تطبیق مرحله‌ای نظریه بطن ایشان است زیرا جری در جایی است که مفهوم کلی است و مصداقی را بر آن بار می‌کنیم زیرا ما معتقدیم که جری و تطبیق راه‌کار جاودانگی قرآن است.

رضایی اصفهانی بیان کرد: امام فرمودند اگر ما نمی‌توانیم آنچه را اهل معرفت می‌فهمند درک کنیم باید آن را به اهل آن واگذار کنیم و نباید منکر آن بشویم؛ اختلاف میان مفسران عارف و عارفان مفسر در روش و مبناست زیرا اهل معرفت شهودات خود را در قالب آیات بیان می‌کنند و شاید از منظر علم خویش مبنای قابل قبولی داشته باشند ولی از منظر قواعد تفسیر قابل پذیرش نیست.