برداشت استنطاقی جامع؛ هنر امام(ره) در مواجهه با قرآن

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) قرآن کریم در سوره مبارکه زمر «ولقد یسرنا ...» یعنی سطح معرفتی این قرآن چون پیوند با مرتبه «من لدن علی حکیم» دارد کلامی است که مافوق بشری است اما این کلام مافوق بشری بدون هدف و در خلا خلق نشده است؛ هدف از آن بیان اعجاز نبی مکرم اسلام از یکسو  و از سوی دیگر گرفتن دست بشر و رهنمون کردن آن به سوی سعادت است و به تعبیر آیت‌الله العظمی جوادی آملی، قرآن همانند باران نازل نشده است که ریخته شود بلکه مانند طناب آویخته شده و یک سر آن در دست بی دستی خداوند و سر دیگر آن در دست بشری است که تشنه یافتن راه حقیقت و پیمودن مسیر به سمت خداوند است تا این طناب را بگیرد و به مدد تفسیر اهل بیت(ع) با آن بالا برود و هرقدر معرفت و سعی او در این مسیر بیشتر باشد بهره او بیشتر ولی هر کسی با نیت صادقانه و با هدف بهره‌گیری خاضعانه در محضر قرآن بنشیند و این طناب را در  دست بگیرد به قدر معرفت از آن بی نصیب نیست.

قرآن در یک نگاه دارای مجموعه‌ای از آموزه‌های پراکنده در قالب احکام شرعی مانند طلاق و ارث و خانواده و دین و نماز و زکات و خمس و آموزه‌های حقوقی، سیاسی، اجتماعی، اخلاقی و تربیتی و در نگاهی فراتر با همه پراکندگی خود دارای ساختاری جامع و نظام‌مند برای سعادت بشر است.

اگر تا دیروز استفاده مسلمین از قرآن منحصر به برخی تفاسیر ترتیبی و یا حتی موضوعی نه به معنای واقعی خود بود امروز بدیهی است که قرآن کریم با ظرفیت تمدنی خود قادر است نظام سیاسی، اجتماعی، اخلاقی و تربیتی، حقوقی و فرهنگی و ... ایجاد کند و البته این بهره‌بری بسته به قدر عقول و سعی و تلاش خود  بشر دارد که نمونه آن نظریه‌پردازی استنطاقی جامعی است که از سوی کسی مانند شهید آیت الله صدر آغاز شد اما هنر امام این بود که در سطح نظریه باقی نماند و مدلی از این نظام جامع را به منصه ظهور رساند و این باور امام علاوه بر ویژگی‌های شخصی خود ایشان ریشه در اعتقاد عمیق به قرآنی داشت که در صدر اسلام، پیامبر با تمسک به آن توانست نظام عربی جاهلی بدوی و فاقد هر گونه ریشه معرفتی دینی را به یک تمدن مسلط بشری آن هم در طول مدت کوتاهی تبدیل کند.

امام با این باور، نظام سیاسی ولایت فقیه را که آرزوی چند صدساله مراجع ماضی و گذشته بود برآورده کرد و با همین نگاه توانست قرآن را برای رفع مشکلات اجتماعی، سیاسی، نظامی، اقتصادی و ... به نطق در آورد.

حجت‌الاسلام و المسلمین غلامرضا بهروزلک، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و از محققان علم سیاست در گفت‌وگو با ایکنا گفت: اگر به شاخصه خط امام نظر بیفکنیم می‌توان نگاه جامع و کلان به دین را به صورت ملموس مشاهده کرد.

وی افزود: فقه شیعه در طول تاریخ به مسایل دینی پرداخته بود ولی فرصتی برای نظریه‌پردازی جامع در راستای اندیشه امامت ارایه نکرده بود چون بیشتر در گروه جزئیات بوده است البته اقتضائات زمان نیز کمتر فرصت این کار را به فقها داده بود.

بهروز لک بیان کرد: البته تراث شیعه از سیدمرتضی گرفته تا شیخ طوسی و صاحب جواهر همه ارزشمند و اندیشه‌های والایی در فقه است و حتی برخی مانند محقق کرکی در تاسیس حکومت صفوی ورود هم می‌کند و نظام شیعیان شکل می‌گیرد ولی نهایتا باز با سیطره وجه پادشاهی صفوی، مجالی برای اصل فقه که در محوریت ریاست دینی یعنی ولایت فقیه تعین می‌یابد ایجاد نمی‌شود. 

این محقق تصریح کرد: دو خصلت ایدئولوگ بودن و معماری در وجود امام خمینی تعین یافت و ایشان موفق شد تا نظریه ولایت فقیه را که فقهای گذشته تنها در حد نظریه و رفع و رجوع مسایل مالی و احکام شرعی منفک از مسایل اجتماعی و سیاسی و ... دنبال می‌کردند به شکل نظام سیاسی و اجتماعی در آورد و هم در آن نظریه‌پردازی و هم مدلی روزآمد از این اندیشه را در اداره جامعه به کار گرفت.

این استاد حوزه علمیه اظهار کرد: اگر در دوره مشروطه شک و تردید وجود داشت که فقیه می‌تواند حکومت تشکیل دهد و مشروطه نیز به صورت اضطرار وارد عرصه نظارت بر حکومت شد در دوره امام خمینی، این ایده شکل اجرایی به خود گرفت و نتایج درخشانی نیز بر جای نهاد و نه تنها به صورت اضطرار بلکه به شکلی مشروع و ضروری و حتمی خود را به منصه ظهور رساند.

به هر حال توفیق امام خمینی(ره) اگر چه مرهون مجموعه‌ای از عوامل است ولی قطعا بدون نگاه نظام‌وارگی و جامع استنطاقی امام از قرآن کریم شکل‌دهی چنین نظام ولایی، قرآن محور ممکن نبود اما هنر محققان و علما و فقهای این دوره نیز بنابر اقتضائات کنونی آن است که نظامات حقوقی، تربیتی و اخلاقی، اجتماعی و فرهنگی و به خصوص اقتصادی را با محوریت قرآن کریم بازسازی و مدلی روزآمدتری ارایه دهند چیزی که در حوزه سالیانی است آغاز شده ولی روند آن قدری کند است.