پیچیدگی‌های فقهی تشبه به کفار و تأثیر آن بر جامعه اسلامی

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی‌زاده؛ استاد و پژوهشگر حوزه علمیه، در نشست علمی «گونه‌های موضوع‌شناسی تشبه به کفار» که از سوی مرکز موضوع‌شناسی حوزه علمیه برگزار شد با بیان اینکه موضوع تشبه به کفار از موضوعات فقهی فرهنگ و سبک زندگی است که در وضعیت کنونی جامعه ما هم موضوعیت زیادی دارد، گفت: در اثر تهاجم فرهنگی غرب و غرب‌زدگی، جامعه ما به این موضوع گرفتار شده است و ارتباط زیادی این مسئله با سبک زندگی دارد. این مسئله در زیر مجموعه فقه فرهنگ قرار می‌گیرد و چون فرهنگ خودش تعریف‌های زیادی دارد، موضوع مورد بحث هم پیچیدگی زیادی پیدا می‌کند. 

وی با بیان اینکه موضوعات را به دو دسته ساده و پیچیده تقسیم می‌کنند، اظهار کرد: در موضوعات پیچیده ضرورت موضوع‌شناسی بسیار بیشتر و مهمتر از موضوعات بسیط و ساده مانند؛ نماز، صوم و صلات است که خیلی به موضوع‌شناسی آن‌چنانی نیاز ندارد، برخلاف موضوع پیچیده‌ای چون تشبه به کفار که به چند دلیل پیچیدگی دارد.

مهدی‌زاده تصریح کرد: بر موضوعات پیچیده، احکام مختلفی هم مترتب می‌شود، که نمونه آن سؤال یحیی بن اکثم از امام جواد(ع) در مناظره بود. او سؤال کرد، محرمی که حیوانی را کشته است چه وظیفه‌ای دارد و امام هم شقوق مختلفی از محرم را پرسیدند و اینکه آیا او آزاد بوده و با اختیار این کار را کرده است یا خیر، بیرون از محدوده حرم بوده است یا درون آن، عمدا انجام داده است یا سهوا و .... اینجا حضرت موضوع‌شناسی بسیار دقیق و پیچیده‌ای مطرح کردند تا حکم را متناسب با آن بیان کنند و تشبه به کفار هم اینگونه است.

این پژوهشگر با بیان اینکه تشبه به کفار هم شامل تشبه مثبت، تشبه منفی، تشبه باطنی، زن به مرد، مرد به زن، با قصد و اراده، بدون قصد و اراده، در اعمال عبادی و غیرعبادی، علمی، صنعتی، عملی، رفتاری و ... است، ادامه داد: حتی در برخی اوقات مانند مسائل علمی، صنعتی و فناوری ما باید به وجوب، حکم دهیم، زیرا جامعه به آن نیاز دارد اما در برخی موارد هم قائل به حرمت و کراهت خواهیم شد؛ مثلا تشبه به کفار در نمادهای اختصاصی کفار مانند، صلیب، حرمت است. 

مهدی‌زاده با اشاره به کتاب «نیمه اول اجتهاد»، اضافه کرد: در این کتاب شش نوع گونه‌شناسی برای موضوعات مستنبط و ... ذکر شده است؛ موضوع‌شناسی مفهومی، موقعیتی، عنوانی، ملاکی، مصداقی و معین.

موضوع تشبه به کفار از موضوعات پرحدیث و روایت است و بیش از صد روایت در این باره و  در مورد ابعاد مختلف آن وجود دارد. حدود ده روایت تشبه مثبت را بیان کرده است و بیشتر هم مرتبط با تشبه منفی مانند تشبه به فسق، کفار، جنس مخالف و ... است.

وی افزود: یکی از این تشبهات منفی، تشبه به کفار است؛ ما از موضوع‌شناسی مفهومی بحث را شروع کرده‌ایم، زیرا تا تصوری در مورد تشبه، معنا و اقسام آن، کفار، معنا و اقسام آن نداشته باشیم، طبیعی است نمی‌توان به موضوع‌شناسی بعدی ورود کرد. در موضوع‌شناسی مفهومی، واژه تشبه که به معنای همانندی معنا شده است، تقلید و تبعیت، واژگان مشابه آن است؛ تشبه نوعی تقلید و تبعیت از دیگری است. 

تشبه به کفار قصدی نیست

مهدی‌زاده بیان کرد: در مورد ماهیت تشبه هم این بحث مطرح است که در زمره عناوین قصدی است یا خیر؟ ما به این نتیجه رسیدیم که تشبه، در ذیل عناوین قصدی نیست و فرد چه قصد این کار را داشته باشد و چه نداشته باشد، عنوان تشبه بر آن صدق می‌کند و بهترین دلیل بر این مدعا هم روایت نبوی است که فرمودند: «غیروا الشیب و لاتشبهوا بالیهود و النصارى» موهاى سپید را تغییر دهید(خضاب کنید) و خود را شبیه یهود و نصارى نگردانید. یعنی پیامبر(ص) در سفید شدن مو که اختیاری نیست هم بحث تشبه را به کار برده‌اند.

وی ادامه داد: در مورد واژه کفار و ریشه لغوی آن هم بحث کرده‌ایم. کفر هم می‌تواند نسبت به وجود خدا، پیامبر(ص) و سایر اعتقادات رخ دهد. 

استاد حوزه علمیه با بیان اینکه واژه مرتبط با کفار، اعداءالله است، گفت: در روایت داریم که لا تلبسوا لباس اعدائی. واژه دیگر هم واژه غیرنا است، زیرا در روایت داریم که «من تشبه بغیرنا فلیس منا». کسی که به غیر ما تشبه پیدا کند از ما نیست. غیرنا هم در ادامه روایت به یهود و نصارا تفسیر شده است که خود کافر هم شعباتی چون کافر حربی، اهل کتاب، غیراهل کتاب، غیرحربی و ... دارد و هر کدام از این‌ها هم باز تقسیم‌بندی دارد؛ مجوس هم در زمره اهل کتاب به تعبیر بیشتر فقها هستند و شامل زرتشتیان و پیروان اوستا در ایران قبل از ورود اسلام است.  

تواتر روایات تشبه به کفار

وی با اشاره به موضوع‌شناسی موقعیتی بیان کرد: موضوع‌شناسی موقعیتی، یعنی اینکه ببینیم یک موضوع در چه ابواب فقهی و کتبی بیان شده است؛ از نظر روایات بابی در جلد ششم «کافی» با عنوان کتاب «الزی و التجمل»بیان شده است که روایات تشبه در ذیل این باب قرار دارد و در ابواب فقهی هم در بحث لباس نمازگزار مطرح شده است و اینکه نمازگزار نباید لباسی بپوشد که شبیه به اعداء دین است.  

وی افزود: موضوع‌شناسی دیگر اینکه باید ببینیم که تشبه به کفار جزء ابواب اصلی است یا فرعی؛ طبق روایات لا تشبهوا بالیهود، معلوم می‌شود که در روایات فراوانی به این مسئله تعبیر شده است و در مواردی هم با تعبیر اعداءالله از آنان یاد شده است؛ همچنین موضوع تشبه به کفار، جزء موضوعات عرفی مستنبطه است. معمولا موضوعات به عرفی، شرعی و مقیدات شرعی تقسیم می‌شود و از مجموع متون دینی استفاده می‌شود که تشبه به کفار جزء مقیدات شرعی است، یعنی یک موضوع عرفی مورد قید واقع شده است و شرع گفته است تشبه به افراد نااهل و کفار، حرام است که البته به دلیل پیچیده بودن و اینکه مستحدثه است نیازمند تحقیق و اجتهاد بیشتر است. 

استاد حوزه علمیه با بیان اینکه روایات در مورد این مسئله بسیار زیاد است؛ زیرا کمتر موضوعی در روایات به این اندازه بسامد دارد، افزود: حدود ده روایت در مورد تشبه مثبت و مابقی همه منفی است؛ از بین این روایات، بیشترین روایات نهی، تشبه به یهود است، یعنی مهمترین و اساسی‌ترین درگیری فرهنگی پیامبر(ص) در مدینه مبارزه با یهود به خصوص قبیله بنی قینقاع بوده است.

مهدی‌زاده تصریح کرد: شأن نزول آیه «وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِبَاطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّكُمْ وَآخَرِينَ مِنْ دُونِهِمْ لَا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ يَعْلَمُهُ...» هم مرتبط با نبرد با همین قبیله است که پیامبر(ص) فرمودند: غیروا الشیب و لا ؛ یعنی ریش خود را رنگ کنید تا شبیه یهود نشوید و رعب و وحشت در دل یهود بیندازید. پیامبر(ص) در یکی از جنگ‌ها با مشرکین هم به سربازانشان فرمودند؛ موهای خود را خضاب کنید تا تصور نکنند شما پیر هستید و قدرت شما بیشتر به رخ آنان کشیده شود. 

استاد حوزه علمیه بیان کرد: روایات مرتبط با تشبه از تواتر سندی برخوردار است و اصل گزاره نهی از تشبه به کفار نیازی به بررسی سندی هم ندارد؛ گرچه برخی جزئیات نیازمند بررسی سندی است. به هر حال این موضوع جزء موضوعات مهم و فرهنگی جامعه کنونی ماست و اگر به صحیفه نور حضرت امام(ره) مراجعه کنیم، ایشان بارها واژه غرب‌زدگی و غرب‌گرایی را حتی قبل از انقلاب به کار بردند و مشتمل بر کفار فعلی هم قطعا است که هجوم فرهنگی زیادی به کشورهای اسلامی دارند، به خصوص در عرصه پوشش و حجاب این مسئله مشهود است.