آثار اجتماعی امر به معروف و نهی از منکر/ اصلاح‌طلب واقعی چه کسی است؟

به گزارش ایکنا؛ ماه محرم به واسطه حرکت تاریخی اباعبدالله‌الحسین(ع) و امر به معروف و نهی از منکری که ایشان با خون خود، نسبت به جامعه و حاکمان انجام دادند، ماه احیای این فریضه الهی محسوب می‌شود. از این روی و با توجه ضرورت بازسازی و بازخوانی مفهوم رایج از این فریضه الهی در جامعه ایرانی و اسلامی خود، با حجت‌الاسلام محمود پژاوند، کارشناس دفتر معارف نهاد مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها درباره ماهیت و آثار اجتماعی امر به معروف و نهی از منکر به گفت‌وگو پرداختیم.

حجت‌الاسلام پژاوند در ابتدا با تبیین معنای لغوی امر به معروف و نهی از منکر گفت: برای درک صحیح هر مفهومی، ابتدا لازم است معنای لغوی و اصطلاحی آن مفهوم را به درستی شناخت، همان طور که علمای شیعه هم برای شرح روایات وارده از سوی پیامبر(ص) و ائمه معصومین(ع) ابتدا به بیان معنای لغوی و اصطلاحی کلمات موجود در حدیث می‌پردازند. یکی از مهم‌ترین علل سوء برداشت از یک مفهوم و منزوی شدن آن، درک ناصحیح از معنای لغوی و اصطلاحی آن مفهوم است.

مفهوم امر به معروف و نهی از منکر هم یکی از مفاهیمی است که به دلیل برداشت اشتباه از آن، مظلوم واقع شده و در جامعه ما مورد بی‌مهری قرار گرفته است. البته این که گفته می‌شود یک «مفهوم»، به این معناست که با انجام هریک از این دو، دیگری هم محقق می‌شود، یعنی با امر به معروف، نهی از منکر که همان ترک معروف است محقق می‌شود و همچنین با انجام نهی از منکر، امر به معروف نیز محقق می‌شود زیرا انجام ندادن منکر خودش نوعی انجام معروف می‌باشد.

در کتاب‌های لغوی دو معنا برای کلمه امر گفته شده است که یکی به معنای «کار» که جمع آن «امور» است و دیگری به معنای «دستور و طلب» و جمع آن «اوامر» است. کلمه نهی نیز معنای «باز داشتن» دارد. در امر به معروف، معنای دوم مورد نظر است. معروف در لغت به معنای شناخته شده و منکر نیز معنای ناشناخته دارد.

معنای اصطلاحی امر به معروف و نهی از منکر

وی افزود: «معروف» در اصطلاح به معنای هر کاری است که عقل و شرع، آن را نیکو شناخته و «منکر» نیز به معنای هر کاری است که عقل و شرع آن را زشت و ناپسند می‌داند. با توجه به این تعریف می‌توان گفت که راه شناخت صحیح معروف و منکر، مراجعه به عقل و شرع است. از همین روست که همه افرادی که دارای عقل می باشند می توانند کارهای خوب و بد را بشناسند و اگر در موردی عقل انسان سکوت کرد و نتوانست حکم به بدی یک کار بدهد، انسان می‌تواند با مراجعه به دستور شرع، از بدی آن کار آگاه شود.

عدم درک معنای صحیح امر به معروف و نهی از منکر منجر به این می‌شود که شبهاتی درباره این فریضه الهی به وجود آید. مثلا ممکن است گفته شود که معروف به معنای شناخته شده و منکر به معنای ناشناس است. لذا اگر فرض شود که در جامعه، عده ای از مردم، کارهای خوب و بد را نشناسند در این صورت، امر به معروف نهی از منکر ساقط می‌شود. در پاسخ می‌توان گفت که ملاک تعیین و شناخت خوبی و بدی افعال انسان‌ها، حکم خدای متعال است. زیرا ممکن است در جامعه ای جای منکر و معروف عوض شود و مردم، کار بد را به عنوان کار خوب بشناسند و به انجام دادن آن افتخار کنند. در حالی که در این فرض نیز بر افراد دیگر لازم است که امر به معروف و نهی از منکر کنند.

مثلاً در زمان جاهلیت، اعراب جاهلی، دختران خود را زنده به گور می‌کردند و این کار در بین اعراب جاهلیت، افتخار محسوب می‌شد. حال اگر کسی بگوید: اسلام نباید با این کار مخالفت می کرد، زیرا اعراب جاهلیت، بدی این کار را نمی دانستند، هر انسان عاقلی پاسخ می‌دهد که کار اعراب جاهلیت، مصداق انجام منکر بوده و اسلام با مخالفت با این کار، یکی از بالاترین مصادیق نهی از منکر را انجام داده و بیشترین لطف را در حق دختران مظلوم و بی‌گناه انجام داده است.

امر به معروف و نهی از منکر در قرآن و روایات

این کارشناس مذهبی در ادامه اظهار کرد: در قرآن کریم توجه و عنایت ویژه‌ای به امر به معروف و نهی از منکر شده و در هشت آیه از آیات آن، مفهوم امر به معروف و نهی از منکر به صراحت بیان شده است. در برخی از آیات، امت پیامبر خاتم(ص) را بهترین امتی می‌داند که به سود انسان‌ها آفریده شده‌اند زیرا امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند و در جایی دیگر، کسانی را که امر به معروف و نهی از منکر می کنند را حافظان مرزهای الهی معرفی می‌کند. امام علی(ع) می‌فرمایند: «تمام واجبات حتی جهاد نسبت به امر به معروف و نهی از منکر مانند قطره ای هستند در برابر دریا»، امام باقر(ع) نیز می‌فرمایند: «امر به معروف و نهى از منکر راه و روش پیامبران و شیوه صالحان است و واجب بزرگى است که واجبات دیگر با آن بر پا می‌شوند، راه‏‌ها امن می‌گردد و درآمدها حلال می‌شود و حقوق پایمال شده، به صاحبانش برمی‌گردد، زمین آباد می‌شود و بدون ظلم، حق از دشمنان گرفته می‌شود و کارها سامان می‌پذیرد».

این تاکیدات قرآن و روایات بر اقامه امر به معروف و نهی از منکر نشان از اهمیت والای این فریضه در نزد خدای متعال دارد. البته ذکر این نکته لازم است که بالاترین مصداق امر به معروف و نهی از منکر این است که افراد، خودشان به انجام کارهای خوب و پرهیز از کارهای بد اقدام کنند و اطرافیان، آثار انجام معروف و ترک منکر را در آن‌ها ببینند. امام صادق(ع) می‌فرمایند: مردم را با غير زبان خود به مذهب خويش دعوت كنيد، تا پارسايى و سخت كوشى در عمل و عبادت و نماز و خوبى را از شما ببينند؛ زيرا اين‌ها، خود بهترين مبلّغ‌اند.

جایگاه امر به معروف و نهی از منکر در نزد عقل

حجت‌الاسلام پژاوند تاکید کرد: عقل هر انسانی ضرورت امر به معروف و نهی از منکر را درک و تایید می‌کند. با توجه به این که این فریضه نقش اصلاحی و نجات‌بخش در اجتماع دارد می‌توان برای معرفی امر به معروف و نهی از منکر از این مثال استفاده نمود؛ جامعه به سان یک کشتی است که مردم در آن قرار دارند و این کشتی در دریا در حال حرکت است و هر یک از مردم در این کشتی جایی مخصوص به خود دارد. حال اگر کسی یا کسانی بخواهند آن قسمتی که به خودشان اختصاص دارند را سوراخ کنند، در این حالت، تمام ساکنان کشتی- اعم از دین‌دار و بی‌دین- به این افراد اعتراض می‌کنند که این کار شما باعث غرق‌شدن کشتی و از بین رفتن همه مردم می شود. در این صورت، عقل به تنهایی در می‌یابد که کسی که بخشی از کشتی را سوراخ کند، ضرر این کار به خودش و همه ساکنان کشتی می‌رسد لذا بدون درنگ دستور می‌دهد که باید آن فرد را از این کار پرهیز داد.

ترویج منکرات در جامعه به سان سوراخ کردن کشتی است و باعث می‌شود که ضرر آن به همه مردم برسد و هیچ کس نمی‌تواند با این منطق که کار من ربطی به دیگران ندارد اقدام به انجام منکرات در ملأ عام کند. لذا می‌بینیم در جوامعی که تقیدی به دین ندارند نیز اگر کسی مرتکب کاری شود که نظم عمومی را بر هم بزند، مردم به او تذکر می‌دهند و منتظر نمی‌مانند که حکومت با او برخورد کند.

یک نفر از آشنایان تعریف می‌کرد که چند سال پیش با برادرم به کشور رومانی رفته و در یکی از شهرها در داخل خیابان مشغول پیاده روی بودیم. برادرم یک سیگار کشید و ته سیگار را روی زمین انداخت و از آن خیابان عبور کردیم. بعد از اینکه مسافتی را طی کردیم و چند خیابان از آنجا دور شدیم دیدیم فردی از اهالی آن شهر در حالی که کهنه‌سیگاری در دستش بود به ما نزدیک شد و با زبان خودشان صحبت کرد و ما متوجه شدیم که به ما می‌گوید چرا ته سیگار خود را روی زمین انداختید؟.

یعنی همه انسان‌های عاقل، فارغ از ملیت و مذهب خودشان و به حکم عقل می‌دانند که اگر به افرادی که در منظر عمومی اقدام به انجام منکرات کنند، تذکر ندهند ضرر کار کسی که مرتکب منکر در ملأ عام می‌شود، متوجه همه افراد جامعه می‌شود. به طور کلی می‌توان گفت که سنت هدایتگری و پرهیز دادن افراد از انجام منکرات از سنت‌های مورد قبول همه جوامع بشری است.

محقق انگلیسی چه کتابی درباره امر به معروف نوشت؟

وی در ادامه گفت: اولین اثر انجام این فریضه این است که فردی که اقدام به انجام این کار می‌کند، یک شوق درونی به انجام خوبی‌ها و یک نفرت درونی نسبت به انجام منکرات در او ایجاد می‌شود. در واقع، فردی که اقدام به انجام صحیح و شرعی امر به معروف و نهی از منکر نموده از یک نفاق درونی مبرا شده است زیرا خودش عامل به خوبی‌ها و ترک کننده بدی‌ها می‌باشد. از دیگر آثار فردی امر به معروف می‌توان به این مورد اشاره کرد که اهتمام به این فریضه، حس مسئولیت پذیری نسبت به دیگران را در افراد تقویت می‌کند. کسی که نسبت به اطرافیانش بی‌تفاوت باشد و برای او اهمیتی نداشته باشد که اطرافیانش با انجام کارهای خوب به رشد و تعالی برسند و یا با انجام منکرات در مسیر تباهی قرار گیرند از انجام نظارت همگانی خودداری می‌کند.

درباره آثار اجتماعی امر به معروف و نهی از منکر می‌توان به این مورد اشاره کرد که با اهتمام همه افراد جامعه به این کار، یک «نظارت همگانی» در جامعه ایجاد می‌شود. هیچ حکومتی نمی‌تواند نظارت همگانی جامعی بر مردم اعمال کند. مثلا در برخی جوامع که مردم را با استفاده از دوربین مدار بسته در فضاهای عمومی کنترل می‌کنند، دیده شده که وقتی برق شهر قطع شده است، برخی از مردم به فروشگاه‌ها هجوم آورده‌ اند و اقدام به غارت فروشگاه کرده‌ اند. یا مثلاً می‌بینیم که کنترل تخلفات راهنمایی و رانندگی با دوربین و حتی با حضور مامور پلیس، نتوانسته آمار تخلفات رانندگی را به آن مقداری که توقع داشته ایم کاهش دهد. در حالی که اگر امر به معروف و نهی از منکر به نحو صحیح در جامعه نهادینه شود، افراد متخلف اگر بتوانند تخلف خود را از چشم مامور پلیس و دوربین مدار بسته مخفی کنند، هیچ وقت نمی‌توانند از کنترل تعداد وسیعی از مردم رهایی یابند.

یکی از محققان انگلیسی به نام مایکل کوک، پس از اینکه در متروی شیکاگو با صحنه شرم‌آوری مواجه می‌شود و می‌بیند که مردم نسبت به تذکر دادن به این کار بی‌اهمیت هستند، پس از انجام تحقیقات مفصل و مطالعه هزار و 700 کتاب و مقاله تصمیم می گیرد که کتابی درباره امر به معروف و نهی از منکر بنویسد و خلأ این فریضه را در جوامع غربی، زمینه ساز رشد رذایل اخلاقی و بی‌اعتنایی مردم به افزایش جرایم بداند. این کتاب با نام امر به معروف و نهی از منکر در اندیشه اسلامی به چاپ رسیده است.

فطری بودن امر به معروف و نهی از منکر

کارشناس دفتر معارف نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها یادآور شد: امر به معروف و نهی از منکر منشأ فطری دارد. نمونه بارز آن اقدام پدر و مادر در جهت تربیت فرزندانشان است، همه پدر و مادرها با هر ملیت و دینی نسبت به تربیت فرزندانشان حساسیت دارند و آن‌ها را به انجام کارهای خوب و معروف امر کرده و از انجام کارهای بد نهی می‌کنند. یعنی پدر و مادر نسبت به خوب یا بد بودن فرزندان خود حساس هستند و اینکه این مسئله بین همه پدران و مادران، فراگیر است، نشان از فطری بودن آن دارد.

اصلاح‌طلب واقعی چه کسی است؟

حجت‌الاسلام پژاوند اظهار کرد: در رساله‌های عملیه، یکی از شرایط وجوب امر به معروف و نهی از منکر، عدم وجود خطر جانی و مالی و آبرویی برای آمر به معروف و ناهی از منکر و اطرافیان او است. یعنی اگر انجام امر به معروف و نهی از منکر، خطر جانی و مالی و آبرویی برای آمر به معروف و ناهی از منکر داشت، انجام این کار بر او واجب نیست. این حکم در جایی است که معروفی که ترک شده و یا منکری که انجام می شود به حدی نباشد که خطر آن متوجه اسلام و جامعه اسلامی باشد. اما اگر معروف ترک شود یا منکری انجام شود که اصل اسلام را به خطر می‌اندازد بر همه مردم واجب است که با بذل جان و مال خویش اقدام به اقامه معروف و جلوگیری از ارتکاب منکر کنند.

در زمان امامت امام حسین(ع)، چنین شرایطی محقق شد. اینکه جوان سبک‌سر و فاسدی مثل یزید، حاکم جامعه اسلامی شود، مصداق بزرگترین و خطرناکترین منکرات است و با حکمرانی چنین فردی اصل اسلام به خطر می‌افتد. در چنین شرایطی است که سیدالشهدا قیام می‌کنند و با وجودی که از خطرات عظیم امر به معروف و نهی از منکر درچنین شرایطی برای خود و اطرافیانشان آگاه هستند، یکی از مهم‌ترین اهداف قیام خود را انجام امر به معروف و نهی از منکر بیان می‌کنند.

امام حسین(ع) در وصیت‌نامه‌ای که به برادر خودشان، محمدبن حنفیه دادند، می‌فرمایند: «اِنّما خَرَجتُ لطلب الاصلاحِ فی اُمهِ جدّی، اُرِیدُ اَن آمُرَ بالمعروفِ و اَنهی عَنِ المُنکَرِ وَ اَسِیَر لِسِیَرهَ جَدیِّ وَ اَبِی عَلِیَ بن اَبی طالِب» من برای اصلاح امت جدم قیام کردم می خواهم امر به معروف و نهی از منکر کنم و به سیره جدم رسول الله و پدرم علی ابن ابی طالب عمل کنم. اگر امام حسین(ع) در آن شرایط اقدام به امر به معروف و نهی از منکر نمی‌کردند، اسلام و جامعه اسلامی به شرایطی بدتر و دردناکتر از مسیحیت و یهودیت مبتلا می‌شد و الان اثری از اسلام باقی نبود.

کسی که خود را اصلاح‌طلب واقعی می‌داند باید امر به معروف و نهی از منکر کند نه مانند آن اقوامی باشد که قرآن آنها را مذمت کرده و فرموده است: وَ إِذا قيلَ لَهُمْ لا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ قالُوا إِنَّما نَحْنُ مُصْلِحُونَ و هنگامی که به آنان گفته شود: «در زمین فساد نکنید» می‌گویند: «ما فقط اصلاح کننده ایم»(بقره، 11) و در ادامه می‌فرماید: «أَلَا إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَلَكِنْ لَايَشْعُرُونَ»(بقره، 12)، آگاه باشید آنها خود مفسد اند ولی نمی‌دانند.

راه‌های احیای نظارت همگانی در جامعه

وی در پایان گفت: اگر امر به معروف و نهی از منکر در جامعه تبدیل به یک وجدان عمومی شود، می توان انتظار داشت که گامی در راه احیا این فریضه فراموش شده برداشته شده است. دیگر آن که باید روش‌های صحیح و تاثیر گذار امر به معروف و نهی از منکر در جامعه آموزش داده شود. برخی از جوانان دانشجو و طلبه، چند سالی است کتاب‌هایی را چاپ کرده اند که حاوی خاطرات افرادی است که با روش‌های صحیح و تاثیر گذار، اقدام به امر به معروف و نهی از منکر کرده اند همچون کتاب «از یادرفته» از جنبش مردمی حیا؛ این کتاب‌ها نقش مهمی در انتقال تجربیات افراد و ترویج فرهنگ امر به معروف و نهی از منکر دارد. اگر همه علما و اندیشمندان و افراد تاثیر گذار در جامعه اقدام به تبیین و معرفی امر به معروف و نهی از منکر به مردم کنند، این مسئله تبدیل به یک حرکت عمومی شده و ثمرات و برکات آن نصیب همه مردم می‌شود.

انتهای پیام