بیدار باش معنوی در آیین کهن «رمضوخونی» خراسان‌جنوبی
گروه اجتماعی ــ مردم خراسان‌جنوبی در ماه میهمانی خدا آیین‌های سنتی دارند که امروز برخی‌ها پابرجا و برخی دیگر دستخوش تغییرات شده است.
از قدیم‌الایام، مردم برای بیدار شدن در سحرهای ماه مبارك رمضان و تشخیص وقت دقیق سحر و انجام اعمال مخصوص از وسایل و روش‌های گوناگونی استفاده می‌كردند.
بعضی از این روش‌ها امروزه نیز متداول و برخی منسوخ شده‌اند. از جمله شناختن ستارگان و محل و جای آنها در آسمان، بانگ خروس، روشن كردن چراغ‌هایی در نقاط مرتفع شهر و گلدسته مساجد، صدای نقاره و طبل و شیپور، صدای مناجات از گلدسته‌های مساجد، جار كشیدن در كوچه‌ها، صدای بوق حمام‌ها، كوبیدن دیوار همسایه و غیره از روش‌های پیشین بوده و امروزه مردم به‌وسیله زنگ تلفن و ساعت شماطه‌دار و رادیو و تلویزیون متوجه زمان دقیق سحر می‌شوند.
مردم خراسان‌جنوبی در ماه میهمانی خدا آیین‌های سنتی دارند که امروز برخی‌ها پابرجا و برخی دیگر دستخوش تغییرات شده است.
دوره‌های قرآن ماه رمضان
از جمله آداب و رسوم مردم خراسان‌جنوبی در ماه مبارک رمضان، برگزاری جلسات قرآن‌خوانی است که به این جلسات «دوره قرآن» می‌گویند.
این جلسات معمولا به دو شیوه خانگی و یا عمومی برگزار می‌شود. در شیوه خانگی محفل خانوادگی است و اعضاء فامیل گرد هم می‌آیند و به تلاوت قرآن می‌پردازند و در نوع عمومی، مردم از اقشار و گروه‌های مختلف، زن و مرد و پیر و جوان در اماکن مذهبی همچون مساجد، امامزادگان گرد هم آمده و به جزخوانی روزانه قرآن کریم می‌پردازند.
دوره‌های قرآن در شب برگزار می‌شود و در این دوره‌ها یک نفر به نام «مُلّا» حضور دارد که در روخوانی قرآن کریم تبحر دارد. در زمانی که کسی کلمه‌ای از قرآن را اشتباه بخواند فقط وی می‌تواند آن اشتباه را تصحیح کند.
در پایان ماه مبارک رمضان دوره قرآن هم تمام می‌شود و معمولا کسی که در این دوره سوره «الرحمن» یا «یس» به وی رسیده باشد مردم را با خرما یا شیرینی پذیرایی می‌کند و کسی که به او سوره «توحید» رسیده باشد روز عید فطر باید یک آش درست کند که به آن آش «قل هوالله» می‌گویند.
شوخوانی آوایی برای تدارک سحری در خراسان‌جنوبی
مناجات و شب‌خوانی «شوخوانی» از نخستین شب رمضان آغاز می‌شود، بدین‌سان که هر شب برخی مردان خوش صدا پس از نیمه شب سه نوبت بر بالای بام خانه رفته و با صدای بلند به خواندن ادعیه و نیایش می‌پردازند که با این عمل مردم با شنیدن صدای آنان از خواب بیدار شده و تدارک سحری را می‌بینند و این آیین هنوز در روستاهای بیرجند رواج دارد.
روزه‌گیران برای به جا آوردن اعمال سحر و خوردن سحری معمولاً ساعت یا ساعاتی قبل از اذان و با شنیدن صدای مناجات، توپ سحر و یا زنگ ساعت بیدار می‌شوند و بعد از وضو گرفتن و خواندن دعاهای سحر نیت می‌كنند برای وضوگرفتن و خواندن دعاهای سحر و سپس شروع به خوردن سحری می‌كنند كه معمولاً غذاهای گرم و پختنی است كه در اغلب موارد همراه با برنج است.
هنگام سحر، خانواده‌ها بچه‌های 5 و 6 ساله خود را نیز بیدار می‌كنند تا به بیدار شدن در سحرها و سحرخیزی و روزه گرفتن عادت كنند.
روزه‌گیران بعد از صرف سحری و چای نیت روزه می‌كنند تا چند دقیقه قبل از اذان صبح هر چه می‌خواهند تناول می‌كنند و پیش از اذان دهان و دست خود را پاك و تمیز می‌شویند، تا نماز صبح را به جای آورند.
افطاری؛ نمود بارز صله‌رحم
مجالس پررونق افطاری به‌ویژه دعوت افراد مسکین، فامیل و همسایگان دور و نزدیک از نمودهای بارز احیای سنت زیبای «صله رحم» در ماه مبارک رمضان در استان است.
در این ماه زنان و دختران خانواده نیز برای پختن شیرینی‌های محلی و آماده کردن مواد غذایی ماه رمضان به منزل یکدیگر می‌روند.
جمع‌آوری خیرات و کمک‌های نقدی مردم هر منطقه برای کمک به یتیمان و بی‌سرپرستان و تعمیر و توسعه مساجد از دیگر برنامه‌های ماه مبارک رمضان در مناطق مختلف بیرجند است.
افطاری معمولاً خوراكی‌های حاضری مثل نان و پنیر و سبزی یا هندوانه و خربزه و امثال آن که پختنی نیست است و سحرها بیشتر پختنی و غذای گرم مثل چلو و خورش یا پلو و خورش است.
در گذشته زنان در هر عصر ماه رمضان، چند قرص نان می‌پختند و در تابستان نیز خوردن شربت، هندوانه و خربزه هنگام افطار در اغلب خانواده‌های انجام می‌گرفت.
ثبت آیین رمضان‌خوانی در فهرست آثار ملی کشور
فریبا کاهنی، کارشناس مردم‌شناسی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان‌جنوبی در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان‌جنوبی، گفت: در شب‌های ماه رمضان پس از نماز و افطار عده‌ای از پسران نوجوان در دسته‌های چند نفری به در خانه‌های مردم به ویژه توانگران رفته و به امید گرفتن انعام(تنقلات و یا وجه نقد) اشعاری خاص می‌خواندند كه در اصطلاح محلی به آن رمضانی می‌گفتند.
وی افزود: به این ترتیب به جلوی درب هر خانه كه می‌رسیدند برای اینكه مطمئن شوند كسی در خانه هست یا نه یك نفر از کودکان كه او را با عنوان استاد برگزیده‌اند با صدای بلند می‌گفت: « رَمِزُاْنی مارْ وَاْ مِدِیْ یا وَرْ خُانِمْدِ؛ رمضانی ما را می‌دهید یا بخوانیمش».
کارشناس مردم‌شناسی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان‌جنوبی بیان کرد: اگر در خانه كسی بود و چیزی به آنها می‌داد به درب خانه دیگر می‌رفتند وگرنه اگر احساس می‌كردند كسی در خانه هست و جوابی نمی‌دهند خواندن رمضانی را آغاز می‌كردند.
کاهنی ادامه داد: ابتدا استاد یك مقدمه و دعایی می‌خواند و شاگردان بعد از هر جمله او می‌گفتند آمین و یادی از حضرت محمد(ص) و حضرت علی(ع) می‌كردند و رباعی‌هایی در مرثیه ائمه اطهار(ع) می‌خواند.
وی با بیان اینکه مراسم رمضان‌خوانی به شماره 811 در بهمن 91 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است، خاطرنشان کرد: این مراسم در شهرها و روستاهای بیرجند، قاین، نهبندان و سربیشه برگزار می‌شود و در شهرستان درمیان نیز در سابق این مراسم اجرا می‌شده اما در حال حاضر انجام نمی‌شود.
طبل‌نوازان منادی سحرخیزان در طبس و بشرویه
سیداحمد برآبادی، مسئول حوزه پژوهش و مطالعات میراث فرهنگی خراسان‌جنوبی نیز در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان‌جنوبی، گفت: طبل‌زنی در سحر ماه مبارک رمضان یکی از راه‌هایی بود که مردمان شهرستان‌های بشرویه و طبس برای بیدار کردن مردم در سحرگاهان استفاده می‌کردند.
برآبادی افزود: هرچند در روزگاری که زنگ انواع ساعت‌ها، تلفن‌های همراه و زمان‌سنج تلویزیون‌ها برای بیدار کردن مردم با هم رقابت می‌کنند، این سنت در بشرویه به فراموشی سپرده شده اما در طبس همچنان طبل‌نوازان منادی سحرخیزان هستند.
وی اظهار کرد: مناجات و شب‌خوانی و یا به اصطلاح «شوخوانی» از دیگر رسوم کهن مردمان این خطه از کشورمان است که هر چند امروزه هنوز در برخی از روستاها اجرا می‌شود اما در شهرها رنگ باخته و تکنولوژی‌ها روز همچون تلفن همراه و تلویزیون جایگزین آن شده است.
مسئول حوزه پژوهش و مطالعات میراث فرهنگی خراسان‌جنوبی تصریح کرد: طبل‌زنی در اوقات سحر ماه رمضان در طبس، یکی از نیات موقوفه است که در سال 1300 هجری قمری توسط عمادالملکی وقف شده و ماندگاری آن نیز به دلیل اجرای نیات خیر واقف است.
برآبادی بیان کرد: این مراسم از سه ساعت مانده به اذان صبح آغاز می‌شد که طبل اول آن به معنی آماده باش در دو ساعت مانده به اذان زده می‌شود، طبل دوم در یک ساعت مانده به پایان وقت سحر به معنی بیدارباش و طبل سوم نیز نزدیک شدن به وقت اذان را خبر می‌دهد.
وی یادآور شد: دست کشیدن از خوردن و آشامیدن سحرگاهی، با برخاستن «الله اکبر» مؤذن از مأذنه مسجد محله، همراه بود و بعدها با شیوع استفاده از ساعت شماطه دار و رادیو، نخستین گام‌ها برای گسست رویارویی مردم در ماه مبارک رمضان برداشته شد و رسوم کوبیدن بر طبل و چاووشی‌خوانی و ندا دادن، مهجور شدند و تا جایی که امروز حتی صدا کردن همسایه برای برخاستن، ازجمله کارهای نهی شده در فرهنگ زندگی ماشینی و آپارتمان‌نشینی است.
این آیین‌ها برخاسته از دل مردم و برای نشان دادن اهمیت این ماه بوده، آئین‌هایی که اگر به آنها توجه کنیم معنای عمیق اخلاص و بندگی بندگان خدا را در آنها می‌یابیم.
گزارش از زهرا حمیدی، خبرنگار ایکنای خراسان‌جنوبی
انتهای پیام
