ضرورت توجه به «مسئله» در تاریخ فرهنگی

به گزارش ایکنا؛ چهارمین نشست از سلسله نشست‌های مدرسه بهاری روش‌شناسی مطالعات تاریخ و تمدن با موضوع روش‌شناسی تاریخ فرهنگی، صبح امروز، 20 خردادماه با حضور قباد منصوربخت، عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی و نعمت‌الله فاضلی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در دانشگاه امام صادق(ع) برگزار شد.

فاضلی در این نشست به توضیح درباره ضرورت‌های تحقیق در حوزه تاریخ فرهنگی پرداخت و اظهار کرد: عبارت تاریخ فرهنگی امروزه در بین دانشگاهیان رواج پیدا کرده است. چون این عبارت در زبان ما هم جاری شده است، لذا ما در موقعیتی هستیم که باید به پرسش‌های مهمی درباره این عبارت پاسخ دهیم. از جمله پرسش‌هایی که باید برای آن پاسخ مناسب پیدا کنیم، این است که تاریخ فرهنگی چیست؟ همچنین تاریخ فرهنگی برای ما چه معنایی دارد؟ سؤال بعدی که باید به آن پاسخ داد، این است که رسالت تاریخ فرهنگی در ایران چیست؟ علاوه بر ضرورت توضیح درباره چیستی تاریخ فرهنگی برای ما و اینکه رسالت آن چه می‌تواند باشد، باید به این سؤال نیز پاسخ دهیم که مسئله تاریخ فرهنگی چیست؟ ما برای اینکه از تاریخ فرهنگی در ایران صورت‌بندی داشته باشیم، لازم است بنیادی‌ترین سخنمان این باشد که تاریخ فرهنگی چگونه می‌خواهد مسئله خود را صورت‌بندی کند.

وی افزود: پیتر برگ برای پاسخ به این سؤال از روش تاریخ فرهنگیِ تاریخ فرهنگی استفاده کرده است و از این طریق، تاریخی فرهنگی از تاریخ فرهنگی ارائه کرده است. مهم‌ترین دستاورد کار او این است که ما نمی‌توانیم بگوییم تاریخ فرهنگی چیست؛ چراکه در جغرافیاهای مختلف، تاریخ فرهنگی صورت‌بندی‌های مختلف پیدا می‌کند و اساساً تاریخ فرهنگی امری جهانی است. معنای این سخن این است که تاریخ فرهنگی برای ملت‌ها تاریخ خودش را برساخت کرده است. حاصل کلام اینکه ما در ایران نیازمند تاریخ فرهنگیِ تاریخ فرهنگی هستیم. ما به پیتر برگ نیاز داریم تا تاریخ فرهنگی را برایمان روایت کند.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در ادامه تصریح کرد: این کار هم تفکر فلسفی عمیق نیاز دارد و هم اشراف بر کارهای انجام شده است. در ایران، هم در گذشته و هم در دوره معاصر تاریخ‌نگاری‌های گوناگونی صورت گرفته، اما تاکنون تفکر فلسفی که بتواند آنها را معنا کند، ارائه نشده است. من به عنوان کسی که مورخ نیستم، اما تلاش دارم نگاه تاریخی داشته باشم، کوشش کردم تبیین کنم تاریخ فرهنگی چیست و چگونه می‌توان مسئله تاریخ فرهنگی را توضیح داد. اگر بخواهیم در ایران تاریخ فرهنگی داشته باشیم، اول باید چیستی تاریخ فرهنگی، رسالت آن، موانع شکل‌گیری تاریخ فرهنگی و پرابلماتیک آن را بشناسیم.

وی افزود: رویکرد تاریخ فرهنگی از رویکردهای دوره‌های اخیر از جمله رویکردهای امروزی است که چند مؤلفه دارد. اولین مؤلفه تاریخ فرهنگی این است که رویکردی میان‌رشته‌ای است. پیتر برگ توضیح داده است که رشته‌ها و میان‌رشته‌ها همیشه بوده‌اند ولی توسعه دانش‌ها تعین بیشتری به میان‌رشته‌ها داده است. در این چند دهه اخیر است که میان‌رشته‌ها تعین پیدا کرده و ما حضور عینی آنها را شاهد هستیم. مفهوم میان‌رشته‌ای یعنی پل زدن میان مفاهیم، نظریات، دیدگاه‌ها و حتی رشته‌ها. رویکرد تاریخ فرهنگی پل زدن میان علوم سیاسی، اجتماعی، اقتصاد، فلسفه و ... است. کسی که می‌خواهد رویکرد تاریخ فرهنگی داشته باشد باید توان پل زدن را داشته باشد. ممکن است من خیلی مطالب را بگوییم اما نتوانم تاریخ فرهنگی را اجرا کنم.

نعمت‌الله فاضلی در ادامه نشست به توضیح درباره دومین مولفه تاریخ فرهنگی پرداخت و گفت: تاریخ فرهنگی علاوه بر میان‌رشته‌ای بودن، معطوف به تاریخ است. ویژگی مهم تاریخ فرهنگی توجه به زمان‌مندی و جایگاه زمان در برساختن وجود است. سومین ویژگی و مولفه تاریخ فرهنگی این است که نگاه تاریخ فرهنگی ماهیتا کیفی است. یعنی می‌خواهد فراتر از نگاه تاریخی که علم جدید دنبال کرد برود و از سطح سنجش‌پذیر فراتر برود. این امر معنایش این نیست که تاریخ فرهنگی می‌خواهد خیال‌پردازی کند! خیر، تاریخ فرهنگی می‌خواهد به سطوحی از واقعیت برسد که سنجش‌پذیر نیست. غایت تاریخ فرهنگی این است که کیفیت را توضیح دهد و از ظاهر به لایه‌های پنهان برسد. چهارمین ویژگی تاریخ فرهنگی این است که به زندگی روزمره، آدم‌ها و عاملیت آنها توجه می‌کند. البته این سه از مقوله واحدی هستند. تاریخ فرهنگی می‌خواهد بگوید چگونه بازیگری آدم‌ها می‌تواند به تغییر ساختارها بیانجامد. آدم‌ها از طریق نفوذ در ساختارها به نوعی به بسط ساختار دست می‌زنند. مقصود از این آدم‌ها فقط رهبران سیاسی نیستند، بلکه همه آدم‌ها در زندگی عادی خود قابلیت‌های ساختاری دارند که به نوعی باعث تغییر می‌شود.

وی در بخش پایانی سخنان خود اظهار کرد: شاید تصور شود لزومی نداشته باشد پرابلماتیک برای دانش تعریف کنیم. برای ما خیلی عادی است که بدون چشم ببینیم و بدون گوش بشنویم. به همین خاطر شاید ادعا شود چه اشکالی دارد ما همین راهی که تاکنون پیمودیم را ادامه دهیم؟ بدون توجه به پرابلماتیک شاید ما هرگز متوجه نشویم که کجای کار ایستادیم. منظورم از پرابلماتیک، هسته مناقشه‌انگیزی است که می‌خواهد حول آن دانش خودش را سامان دهد. پرابلماتیک تاریخ فرهنگی چیزی است که واجد چند ویژگی است؛ از جمله اینکه از درون اندیشه آمده باشد. منظورم از اندیشه، اندیشه‌ای است که از درون چالش‌های جامعه شکل گرفته، یعنی جامعه اندیشیده، نه اندیشمندان.

انتهای پیام