ملاحظاتی در تصحیح مخطوطات کهن قرآنی در فصلنامه «تاریخ و تمدن اسلامی»

به گزارش ایکنا؛ در این شماره از دوفصلنامه «تاریخ و تمدن اسلامی» مقالاتی با عناوین «فتوحات و مشروعیت خلفای راشدین» نوشته مصطفی گوهری فخرآباد؛ «پزشکان غیرمسلمان در دربارهای اسلامی دوره میانه» تالیف بهروز شورچه و معصومعلی پنجه؛ «خوانشی نو از کتاب الفروق حکیم تِرمِذی» به قلم شمس‌الدین عزیزپور و حامد خانی؛ «بررسی بینش و نگرش سیره‌نگاری دیلمی در غرر الاخبار و درر الآثار فی مناقب ابی الائمة الاطهار(ع)» تالیف اردشیر اسدبیگی و حمیده طلائی؛ ««خاتمۀ» روضة الصفا(تألیف سده نهم): بحثی در باب مؤلف و محتوای آن» نوشته زهرا رضایی‌‌نسب، قنبرعلی رودگر و هادی عالم‌‌زاده؛ «تصوف در صورتبندی گفتمانی رساله ردّ صوفیه»، تالیف ایمان امینی و شهرام پازوکی و «ملاحظاتی در تصحیح مخطوطات کهن قرآنی برمبنای شیوه کارل لاخمان در تصحیح متون» نوشته آلاء وحیدنیا منتشر شده است.

ملاحظاتی در تصحیح مخطوطات کهن قرآنی برمبنای شیوه کارل لاخمان در تصحیح متون
در چکیده مقاله «ملاحظاتی در تصحیح مخطوطات کهن قرآنی برمبنای شیوه کارل لاخمان در تصحیح متون» می‌‌خوانیم فهم دقیق اصطلاحات مربوط به شیوه‌‌های توسعه یافته در غرب جهت تصحیح متون می‌‌تواند در رویکرد محققان نسبت به تصحیح متن نسخه‌‌های خطی قرآن بسیار مؤثر باشد و مانع از بدفهمی‌‌های احتمالی و در پی آن نتایج نادرست در تحقیقات تخصصی این حوزه شود. این مقاله با تکیه بر روش لاخمان به بیان اصطلاحات مربوط به این شیوه در حوزه مطالعه دست‌‌نویس‌‌های کهن قرآنی می‌‌پردازد و می‌‌کوشد نشان دهد که در مرحله نخست از این روش یعنی گردآوری و طبقه‌‌بندی شواهد باقی مانده، ارائه مصادیق دقیق این اصطلاحات تا چه اندازه می‌‌تواند در تعیین وزنِ هر نسخه در فرآیند تصحیح و شکل‌‌گیری شجره نسبِ دست‌‌نویس‌‌های کهنِ به جامانده از قرآن مؤثر باشد. هم‌چنین نوشتارحاضر در مرحله تصحیح و گزینش در روش لاخمان نیز برآن است که امکان تطبیق هریک از اصول آن در خصوص نُسخ قرآنی را بررسی کرده و نیز ثمره بنا نهادن سازواره انتقادی از متن دست‌‌نویس‌‌های کهن قرآن را تبیین کند.

فتوحات و مشروعیت خلفای راشدین

در چکیده مقاله «فتوحات و مشروعیت خلفای راشدین» آمده است مشروعیت خلفای نخستین با توجه به عدم اجماع امت بر آنها و وجود رقبای قوی با تردیدهای جدی مواجه بود. از سوی دیگر اولین اقدام ابوبکر پس از رهایی از مشکل مرتدین به راه انداختن فتوحات بود که ثروت و رفاه زیادی در پی داشت. به نظر می‌رسد ارتباط وثیقی میان راه‌اندازی فتوحات و کسب وجهه برای خلفا وجود داشته باشد. در این پژوهش نخست نقش فتوحات در مشروعیت بخشی به حکومت سه خلیفه نخست بررسی شده و سپس از تعطیل آن در زمان خلافت امام علی(ع) و تأثیر آن در بروز مشکلات حکومتی سخن به میان آمده است. یافته­های این پژوهش حاکی از آنست که فواید مادی بسیار غنایم حاصل از فتوحات، نقش عمده‌ای در جلب رضایت اعراب از حکومت خلفا داشته، ولی از هنگامی که غنایم تنها به خویشان عثمان رسید و سپس فتوحات در زمان خلافت امام علی(ع) تعطیل شد، مشکلات و مسائل حکومتی روزافزون گشت.

پزشکان غیرمسلمان در دربارهای اسلامی دوره میانه
نویسنده مقاله «پزشکان غیرمسلمان در دربارهای اسلامی دوره میانه» در طلیعه نوشتار خود‌ آورده است این جستار در پی بررسی زمینه‌‌ها، علل و پیامدهای حضور پزشکان غیرمسلمان (ذمّی) در دربارهای اسلامی در دوره میانه است. بنابر بررسی آماری کتاب­های تراجم اطباء، نزدیک به نیمی از پزشکان حاذق و مشهور شاغل در دربارهای جهان اسلام، غیرمسلمانانِ مسیحی، یهودی و بعضا صابئی و سامری بودند. نیاز خلفا و درباریان به درمانگر، کمبود پزشکان حاذق مسلمان به نسبت پزشکان غیر­مسلمان، و تساهل و تسامح خلفا و مصونیت نسبی این پزشکان زمینه­ساز حضور آنان در دربارهای اسلامی بود. حضور این پزشکان در دربارها افزون بر درمانگری، نتایج و آثار دیگری، از جمله گسترش و پیشرفت دانش پزشکی و ورود به درگیری‌های سیاسی و اجتماعی را در پی‌داشت که در مواردی به تنزّل یا ارتقای جایگاه‌شان در دستگاه حکومت و میان مردم یا طرد و قتل آنان می‌انجامید.

خوانشی نو از کتاب الفروق حکیم تِرمِذی
در چکیده مقاله «خوانشی نو از کتاب الفروق حکیم تِرمِذی» می‌‌خوانیم حکیم ابوعبدالله محمد بن علی تِرمِذی (زیسته در حدود 230-320ﻫ) اثری با نام کتاب الفروق دارد که در آن مباحثی از جنس اخلاق صوفیانه و سلوک را با تحلیل­های روان‌شناسانه درباره ماهیت رفتار انسان آمیخته، و از همین ‌رو مطالعه آن از جهات مختلف شایان توجه است. اغلب کسانی که از دیرباز درباره این کتاب سخن گفته‌اند، مضمون اصلی و هدف تألیف آن را نفی ترادف معنای کلمات شناسانده، و آن را در کنار تحصیل نظائر القرآن وی تألیفی در مخالفت با وجود وجوه و نظائر در قرآن دانسته‌اند. مطالعه پیشِ‌‌رو سنجش این دیدگاه و شناخت دقیق‌تر ماهیت و هدف و موضوع کتاب الفروق را پی می‌گیرد. بناست با تحلیل محتوای اثر نشان دهیم کتاب الفروق امتداد بحث‌‌های تحصیل نظائر القرآن نیست؛ بلکه هدف پنهان و نامُصَرَّحِ مؤلف از نگارش آن تفکیک میان اصناف مردم بر اساس پایگاه اجتماعی ایشان در ماوراءالنهر سده 4ﻫ، و یادکرد مسائلی است که هر صنف در سلوک معنوی خود با آن روبه‌رو هستند. وی در این اثر به تعریض تام و بدون آن که نامی از گروهی ببرد، به‌واقع میان شیوه سلوک اصناف مختلف تمایز می‌نهد؛ اصنافی که در دیگر آثارش گاه با عناوینی همچون عوام، روحانیان یا خواص، و علماء بزرگ یا خاص‌الخواص یاد کرده است.

بررسی بینش و نگرش سیره‌نگاری دیلمی در غرر الاخبار و درر الآثار
در طلیعه نوشتار «بررسی بینش و نگرش سیره‌نگاری دیلمی در غرر الاخبار و درر الآثار فی مناقب ابی الائمة الاطهار(ع)» می‌‌خوانیم تلاش‌های فرهنگی و سیاسی شیعیان با سقوط خلافت عباسی و روی کار آمدن ایلخانان از نیمه دوم سده هفتم هجری رنگ و بوی دیگری یافت. سیاست تساهل و تسامح مذهبی بر گسترش تألیفات شیعی افزود. یکی از آثار این عصر که شناخته شده است غرر الاخبار و درر الآثار تألیف حسن‌بن محمد دیلمی است. مقصود دیلمی در این اثر اثبات امامت علی(ع)، تبیین اصول و باورهای شیعه و ترویج این مذهب است. تحلیل‌های به ظاهر «خردگرایانه» و نگرش وی در سیره نگاری، با عنایت به بافتار جامعه سده هشتم هجری، درخور توجه است. در این مقاله با روش توصیفی و تحلیلی ضمن معرفی اجمالی دیلمی و کتاب غرر الاخبار بینش تاریخی وی بررسی شده است. دستاورد این پژوهش بیانگر این واقعیت است که بررغم جای گرفتن غرر الاخبار در مجموعه مصنفات تاریخی شیعه، این اثر با ماهیتی ارزشی و آرمانی، نمونه‌ای از سیره‌نگاری فضیلت‌محور شیعی است.

«خاتمۀ» روضة الصفا(تألیف سده نهم)
نویسنده مقاله ««خاتمۀ» روضة الصفا(تألیف سده نهم): بحثی در باب مؤلف و محتوای آن» آمده است بررسی و ارزیابی منابع تاریخی و جغرافیایی اسلامی و تعیین میزان اصالت یا تقلیدی بودن آنها، راهگشای محققان این حوزه در چندوچون استفاده از آثار مذکور است. این گونه از بررسی‌‌ها درباره آثار متأخرتر، که مفروضا مبتنی بر آثار پیشینیان‌‌اند، ضرورت بیشتری می‌‌یابند. یکی از این دست منابع، «خاتمه» روضة الصفا است که بر سر مؤلف یا مؤلفانش اختلاف نظرهایی وجود دارد. نویسندگان این مقاله، با استقصای کامل در محتوای «خاتمه» و نیز با درپیش گرفتن روش مطالعه تطبیقی، دریافته‌‌‌اند که «خاتمه» روضة الصفا در واقع تألیف مشترک میرخواند، مؤلف روضة الصفا و نوه‌‌اش خواندمیر است که یادداشت‌‌های نیای خود را صورت‌‌بندی نهایی کرده و خود نیز مطالبی بر آنها افزوده است. هم‌چنین در این پژوهش معلوم شد که قریب به تمام داده‌‌های «خاتمه» (حدود نوددرصد)، برگرفته از نویسندگان، به­ویژه جغرافیانویسان ادوار پیشین است و فقط حدود ده­درصد از مطالب آن از آنِ مؤلفانش، میرخواند و خواندمیر، و درنتیجه اصیل و درخور اعتنا و دارای اهمیت ویژه است.

تصوف در صورتبندی گفتمانی رساله ردّ صوفیه
در چکیده مقاله «تصوف در صورتبندی گفتمانی رساله ردّ صوفیه» می‌‌خوانیم هم‌زمان با عزم پادشاهان صفویه بر حاشیه‌‌رانی و کوتاه کردن دست صوفیان قزلباش از دستیابی به قدرت و تنفیذ شریعت به مثابه ابزار کسب مشروعیت، متون ردّیه برخی فقیهان بر ضد تصوف نیز در نیمه دوم عصر صفوی رشد قابل توجهی یافت. یکی از فقیهان اخباری اثرگذارِ این عرصه ملا محمدطاهر قمی است که با نگارش رسائل متعددی در مخالفت با تصوف، حکمت و فلسفه از پرکارترین ردّیه‌‌نویسان این برهه زمانی محسوب می‌‌شود. این مقاله با رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی و با بهره جستن از الگوی تحلیل لاکلاو موفه در پی واکاوی گزاره‌‌های زبانی و آشکارسازی ساخت‌های گفتمان مدار یکی از این متون جنجال‌برانگیز یعنی رساله ردّ صوفیه برآمده است. دستاوردهای مقاله حاکیست که مؤلف از منظر دال برتر گفتمان خود، یعنی تشیع و شریعت اسلام به ستیزه با گفتمان رقیب که حول دال مرکزی طریقت و حقیقت دین نظم یافته، برآمده و بر این اساس با سوء تشخیص و تقلیل معنایی عناصر گفتمان غیرخودی، تصوف را بی‌‌بهره از اسلام و در بعضی مواقع برآمده از تسنن معرفی می‌‌نماید. این وانمایی‌‌ها و شدت یافتن غیریت سازی میان دو گفتمان تأثیر بسزایی در دخالت‌‌های هژمونیک بعدی خصوصا در دوره‌‌ قاجاریه داشت. هژمونی با ابزار زور، قطعیت و عدم ابهام در منازعات را به گفتمان صوفی‌‌ستیزان هدیه داد. بر اثر این مداخله به طور رسمی تصوف و قرائت‌‌های باطنی از دین در گفتمان عامه به حاشیه رانده شد و گفتمان ظاهرگرایانه گفتمان غالب فهم دینی جامعه واقع گشت.

انتهای پیام