ماجرای فدک منازعه اقتصادی نبود/ خطبه فدکیه و تضعیف بنیاد نامشروع سقیفه

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین داود فیرحی، استاد دانشگاه تهران، شامگاه دوشنبه، هفتم بهمن‌ماه، در جلسه عزاداری فاطمیه مؤسسه فهیم در بحثی با عنوان «زن و حکمرانی در صدر اسلام» گفت: سال یازدهم هجری اهمیت زیادی به لحاظ مفهوم حکمرانی دارد؛ زیرا پیامبر بزرگواری بعد از 23 سال تلاش از دنیا رفته و از یک‌سو قرآن را برای مردم باقی گذاشته و از طرف دیگر جهان عرب آن دوره را به سمت توحید و یکپارچگی و وحدت توحیدی سوق داده است؛ گرچه این جامعه موحد، جامعه تازه و ترد است.

وی افزود: رحلت پیامبر(ص) شوک عظیمی وارد این جامعه کرد و در اینجا دختر 18 ساله‌ای به نام «فاطمه»(س) به عنوان تنها وارث بنیانگذار حکومت اسلامی در کانون تحولات و توجهات است.

رفتار سیاسی حضرت زهرا(س) در جامعه مردسالار

فیرحی با بیان اینکه به مقطع چند ماهه بعد از وفات پیامبر(ص) تا شهادت حضرت زهرا(س) دو نوع نگاه شده است، یکی از زاویه نگاه قدسی و دیگر نگاه تاریخی، تصریح کرد: حضرت ده سال را در مدینه سپری کردند؛ ده روز بعد از رحلت پیامبر(ص)، خطبه فدکیه به عنوان اولین رفتار حکومتی حضرت فاطمه(س) ملاحظه می‌شود که در سرزمین مردسالار عربستان، تعجب‌برانگیز است؛ جامعه‌ای که ارث برای دختران را به رسمیت نمی‌شناسد.

وی با بیان اینکه در زمینه ارث همچنان نگاه کوتاهی در حق زنان در این جامعه تازه موحد وجود دارد و در حیطه حکمرانی هم محدودیت‌های زیادی برای زنان وجود دارد، افزود: در آن دوره زنان به دو بخش زنان آزاد و زنان غیرآزاد تقسیم می‌شدند و مردان هم ترجیح می‌دادند تا با زنان غیرآزاد مرتبط باشند؛ زیرا زنان آزاد را برای شرافت و فرزندپرروی و حفظ جایگاه خود می‌خواستند؛ یعنی عربستان با احترام با این زنان برخورد می‌کند، ولی این احترام زنان آزاده را بیشتر محدود و پرده‌نشین می‌کند.

استاد دانشگاه تهران افزود: زنی 18 ساله با صدای بلند سخنرانی می‌کند و خطبه فدکیه را بر زبان جاری می‌کنند که دقیقاً برخلاف روال پرده‌نشین کردن زنان در آن دوره است، از این رو سخنرانی یک دختر 18 ساله در مسجد پیامبر(ص) که ممکن است همراه با حرکاتی باشد، برای مردم آن دوره عجیب بود؛ لذا حضرت به تابلوی دوران تحول تبدیل می‌شود.

فیرحی با بیان اینکه از سال ششم تا دهم هجرت یعنی صلح حدیبیه به بعد به صورت تصاعدی قبائل آن دوره گرد پیامبر(ص) جمع شدند که خیلی‌ها آن را معجزه می‌نامند، اظهار کرد: بعد از وفات پیامبر(ص) خیلی از قبائل با این پرسش روبرو شدند که حدود 130 قراردادی که پیامبر(ص) با قبائل مختلف بسته بود آیا مربوط به شخص پیامبر(ص) بوده یا از ناحیه دولت اسلامی و حکومت اسلامی آن دوره است. تلقی عمده این بود که این قراردادها با پیامبر(ص) به عنوان رهبر جامعه اسلامی بوده و باید به آن پایبند باشند.

وی افزود: در برابر این سؤال هم مهاجرین و هم انصار نظر یکپارچه داشتند؛ یعنی جانشینان پیامبر(ص) باید همان اعتبار پیامبر را در روابط با خارج مدینه داشته باشند؛ سؤال دیگر این بود که جانشینی پیامبر(ص) برای چه کسی است و مدینه بعد از پیامبر باید از سوی چه کسانی اداره شود؟ اوس و خزرج چون مدینه را پایتخت حکومت می‌دانستند، خود را محق حکومت می‌دیدند و گروه دیگر هم قریش بودند که به تبار مشترک تکیه می‌کردند و برخی هم دیدگاه دو دولتی و دو امیری را طرح کردند.

بنیاد نامشروع سقیفه

فیرحی با بیان اینکه در شرایطی که اجماعی در مورد جانشینی نبود شاهد حادثه پیچیده‌ای بودیم، اظهار کرد: این حادثه امر واقع یعنی اعلان جانشنیی از سوی یک عده در شرایطی رخ داد که هنوز سخن از بحث مشروعیت است؛ بنابراین در سال 11 هجرت، به لحاظ بنیاد مشروعیت هیچ اتفاق نظری وجود ندارد، در عین اینکه در مورد از هم نپاشیدن خیمه ساخته شده پیامبر اکرم(ص) هم اجماع نظر دارند.

استاد دانشگاه تهران افزود: کسانی که عَلَم جانشینی را بر دوش گرفتند از مدل «راه بینداز تا جا بیفتد»، آن هم به صورت نامشروع خود را خلیفه اعلام کردند؛ این در حالی است که به لحاظ تاریخی هم، دولت پیامبر(ص)، دولت متکثر بود و در تمام قراردادها با قبائل این بند وجود داشت که حکومت هر قوم و طائفه بر عهده خود آنان است.

ماجرای فدک منازعه اقتصادی نبود

فیرحی به مسئله فدک اشاره کرد و با طرح این سؤال که آیا فدک نماد منازعه بزرگ بوده یا مسئله مالی است؟ اظهار کرد: برخی مورخان به این نتیجه رسیده‌اند که فدک منطقه بسیار پردرآمدی بود که اگر به خلفا منتقل می‌شد، پایگاه اقتصادی بنی‌هاشم سلب می‌شد؛ لذا تهاجم به فدک، بستن استقلال اقتصادی اهل بیت(ع) بود؛ برداشتی که دارم این است که جغرافیای فدک استعداد تأمین این پشتوانه مالی را نداشته و در این زمینه اغراق شده است، گرچه برخی می‌گویند فدک خیلی گسترده بوده و به تدریج تجزیه شده است؛ به نظر من مسئله، بحث اقتصادی نیست، بلکه به امر بسیار پیچیده‌ای بازمی‌گردد که بعدها در خلافت بنی‌فاطمه و بنی‌عباس سر برآورد.

وی افزود: خلفا مطرح کردند که اصلاً زن می‌تواند ارث ببرد یا خیر و اگر می‌تواند آیا می‌تواند میراث حکومتی هم داشته باشد، لذا خطبه فدک غیر از اعتراض به خلفا و صحابه به مجموعه امت اسلامی هم اعتراض دارد که چرا ساکت هستید؟؛ با اینکه حضرت زهرا(س) سخنی از حق حکومت برای خود نمی‌کند، ولی همه منازعه او در مورد حکومت است و دائماً به مشروعیت خلفا حمله می‌فرماید.

استاد دانشگاه تهران با بیان اینکه خطبه ده بند دارد، اضافه کرد: بند اول به نوع حرکت حضرت زهرا و حجاب ایشان اشاره دارد؛ حضرت در حلقه جمعی از مهاجرین و انصار به ابوبکر وارد شد و با صدای بلند بحث را شروع کرد که برای آنان تعجب داشت؛ زیرا برای زنان آزاد محدودیت قائل بودند؛ حضرت در فراز اول به توحید و بعد نبوت پیامبر(ص) اشاره کرده و فلسفه رسالت را نجات بشر از جاهلیت اعلام فرمودند؛ حضرت رفاه مادی آن دوره را هم مدیون زحمات پیامبر(ص) می‌دانند و به برگشت خلفا به دوره جاهلیت معترض می‌شوند؛ می‌فرمایند که آیا فکر می‌کنید حق و ارثی از پدرم ندارم؟.

استفاده حضرت زهرا(س) از قرآن برای رد استدلال خلفا

وی با اشاره به استدلال خلفا به اجماع مردم در مورد آنان و اینکه انبیاء از خود ارثی باقی نمی‌گذارند، بیان کرد: حضرت بلافاصله جواب دادند که قرآن حرف شما را نقض کرده است؛ زیرا از ارث آل یعقوب، سلیمان، داود و ... سخن گفته است و می‌گویید که پیامبر(ص) گفته است انبیاء ارثی ندارند؛ ایشان این روایت را مقابل قرآن گذاشت تا حرف آنان را نقض کند.

فیرحی افزود: حضرت توضیح می‌فرمایند که از دنیا و مردان شما قطع امید کرده‌ام؛ صحابه هم در این شرایط از سویی با منطق قوی حضرت زهرا(س) روبرو شدند و از طرفی امر سقیفه واقع شده بود؛ لذا صحابه در دوگانگی بودند، به همین دلیل عذرآوری کردند؛ عذرشان طوری بود که از کرده خود پشیمان نیستند و از حضرت هم می‌خواهند که این عذر را بپذیرد. 

فیرحی تصریح کرد: حضرت تلاش کردند تا از انحنای حکمرانی جلوگیری کند، ولی به گونه‌ای پیش رفت که هیچ کسی نمی‌توانست جلوی آن را بگیرد، به همین دلیل امام علی(ع) در وداع و دفن حضرت می‌فرماید که ای پیامبر دخترت(س) را در آغوش بگیر؛ او مکتوم است و شاید بتوانی از رنج‌هایی که بر او گذشت چیزی بپرسی.