ضرورت تدوین لغت‌نامه‌های جدید/ شکسته‌نویسی در زبان فارسی نگران‌کننده است

علی‌اکبر دهخدا در سال ۱۲۵۷ در تهران دیده به جهان گشود و هفتم اسفندماه ۱۳۳۴ در ۷۷ سالگی در منزلش در خیابان ایرانشهر تهران درگذشت. وی فعالیت‌های سیاسی و فرهنگی گسترده‌ای داشت و آثار بسیاری از او به جا مانده است و می‌توان فرهنگ (لغت‌نامه) دهخدا را مهمترین اثر او نامید. به همین بهانه با علی‌اشرف صادقی، زبان‌شناس، عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی و چهره ماندگار در حوزه ادبیات، گفت‌وگو کردیم.

 

علی‌اشرف صادقی درباره فعالیت‌های شاخص دهخدا در حوزه فرهنگ گفت: دهخدا شخصیت بسیار بزرگ و متخصص ادبیات فارسی بود و به متون فارسی به ویژه نظم تسلط داشت و به همین دلیل تصمیم گرفت یک لغت‌نامه بنویسد و معانی‌‌ای را که در اشعار قدما به کار رفته و در فرهنگ‌های رایج مانند فرهنگ سروری، جهانگیری و ... نبود در فرهنگ خود درج کند.

 

وی افزود: همزمان با این کار وقتی دیوان‌های شعرا را می‌خواند، دریافت که بسیاری از ضرب‌المثل‌های فارسی در اشعار قدما آمده است و حدود سال 1311 شروع به جمع‌آوری آنها کرد و ابتدا امثال حکم را در چهار جلد چاپ کرد و بعد‌ها به تألیف فرهنگ خود پرداخت، اما در زمان حیاتش موفق نشد که آن را کامل چاپ کند و فقط توانست ۱۷ جزوه آن را به چاپ برساند.

 

این استاد بازنشسته دانشگاه تهران گفت: متأسفانه امکانات در آن زمان مانند امروز نبود که فرهنگ‌های اروپایی جدید در دسترس باشد که روش را نشان دهد یا ابزار‌هایی مانند رایانه نبود که اطلاعات در آن ثبت شود. از این رو فیش‌برداری انجام می‌شد و دهخدا هم این فرهنگ را به سبک قدما نوشت و در این زمینه عده زیادی با او همکاری کردند. در واقع دانشمندانی که متوجه نیت خیرش شده بودند، به این کار علاقه‌مند شدند و با او به همکاری پرداختند و اسامی آن‌ها نیز در مقدمه لغت‌نامه آمده است.

 

وی ادامه داد: این فیش‌ها بعدها در اختیار مرحوم دکتر محمد معین قرار گرفت، اما او هم به تنهایی قادر به انجام این کار نبود. بنابراین از عده‌ای دعوت کردند و بخشی از حروف را به این ادبا سپردند تا آن‌ها را براساس یادداشت‌های دهخدا تکمیل کنند و این کار چندین سال پیش به اتمام رسید و مجلدات آن در ۲۰۲ جزوه چاپ شد و برخی آن را به صورت فشرده در ۱۵ جلد چاپ کرده‌اند.

 

این چهره ماندگار ادبیات فارسی تصریح کرد: مجلدات بعدی تألیف دیگران است و براساس فیش‌ها و یادداشت‌های دهخدا تألیف شده است و اگر مطلب جدیدی در فرهنگ‌های جدید نبود و از اشعار و شواهد استنباط نمی‌شد، یادداشت مؤلف یا دهخدا درج می‌شد.

یکی از کار‌های دیگر دهخدا، استخراج لغت‌ها و اصطلاحات عامیانه رایج در تهران و قزوین (شهر دهخدا) بود، همه را یادداشت کرده بود و در لغت‌نامه در مجلدات بعدی با عنوان یادداشت مؤلف چاپ شده است و تا جایی که اطلاعات داشت در زمان خود انجام داد، اما متأسفانه فرهنگ دهخدا یک لغت‌نامه امروزی نیست

 

صادقی با اشاره به فعالیت‌های دیگر دهخدا، گفت: یکی از کار‌های دیگر دهخدا، استخراج لغت‌ها و اصطلاحات عامیانه رایج در تهران و قزوین (شهر دهخدا) بود. همه را یادداشت کرده بود و در لغت‌نامه در مجلدات بعدی با عنوان یادداشت مؤلف چاپ شده و تا جایی که اطلاعات داشت در زمان خود انجام داد، اما متأسفانه فرهنگ دهخدا یک لغت‌نامه امروزی نیست و باید براساس دستاورد‌های زبان‌شناسی جدید و فرهنگ‌نویسی، فرهنگ‌های جدیدتری تألیف شود تا مورد استفاده ادبا، دانشجویان و عامه مردم قرار گیرد.

 

وی با اشاره به تأثیر فرهنگ دهخدا در تألیف فرهنگ‌های بعدی گفت: یکی از این فرهنگ‌ها، فرهنگ دکتر معین بود که به صورت مختصر در چهار جلد منتشر شده است و او بسیاری از مطالب خود را از روی لغتنامه دهخدا اخذ کرده و فرهنگنامه خود را تألیف کرده است.

 

صادقی اشاره به چالش‌های زبان فارسی در زمان حاضر، گفت: متأسفانه آموزش و پرورش به زبان فارسی اهمیت چندانی نمی‌دهد و این مسئله نگران‌کننده است و کسانی که دیپلم می‌گیرند، از نظر سواد زبان فارسی بسیار ضعیف‌اند و به سختی می‌توانند یک جمله صحیح بنویسند و این عدم تسلط باعث شده که زبان شکسته در فضای مجازی حاکم شده و این آفتی برای زبان فارسی است، در حالی‌که در کشور‌های غربی کسی که دیپلم می‌گیرد به نوشتن زبان خود مسلط است، اما لیسانسه‌های ما هم از این کار عاجزند.

 

وی به ترویج کرسی‌های زبان فارسی در خارج از کشور پرداخت و بیان کرد: این وظیفه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و آموزش و پرورش است که بودجه کافی برای این کار اختصاص دهد. قلمرو فرهنگی ما از یک‌سو تا هندوستان و بنگلادش و از سویی تا آسیای مرکزی و ترکیه یا عثمانی سابق بود و دانشمندان این کشور‌ها اغلب زبان فارسی را می‌دانستند، در حالی که امروزه عرب‌ها بر این مناطق تسلط دارند و بودجه کافی برای این امر اختصاص داده‌اند و زبان فارسی در دانشگاه‌ها و مدارس این کشور‌ها حذف شده و زبان عربی جای آن را گرفته است و در آسیای مرکزی نیز ترک‌ها هزینه زیادی برای ترویج زبان خود کرده‌اند و کرسی‌های زبان فارسی برچیده شده یا بسیار ضعیف است.

 

این عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی تأکید کرد: کوتاهی از ماست و نباید از کسی بنالیم. «گفتا به که نالیم که از ماست که بر ماست» و منشأ همه این‌ها جهل و نادانی است و نمی‌توانیم کاری کنیم، جز اینکه آرزو کنیم که وضع زبان فارسی سامان یابد و کسانی در رأس امور زبان فارسی و فرهنگی گماشته شوند که متخصص و دلسوز باشند و فقط نخواهند سمتی را یدک بکشند.