نگاهی به ارتباط مضامین آیات قرآنی با نغمات و مقامات

حمزه عوده‌زاده، قاری ممتاز کشور در گفت‌وگو با ایکنا از چهارمحال‌وبختیاری، در ادامه مبحث مراحل تربیت قاری قرآن به موضوع «وقف و ابتدا» به عنوان علمی‌ترین موضوع در قرائت قرآن اشاره و اظهار کرد: وقف و ابتدا مقوله‌ای اتفاقی نیست بلکه کاملا علمی و حساب شده است که باید مورد توجه قرار گیرد. برای وقف و ابتدا که تخصصی‌ترین مبحث قرائت است، تسلط بر معنی آیات ضروری است.

عوده‌زاده مؤلفه بعدی قرائت را بعد از تجوید و وقف و ابتدا، «صوت و لحن» دانست و تاکید کرد: داشتن صوت خوب امری ذاتی است. لذا فرد برای موفقیت در قرائت در سطح تخصصی و حرفه‌ای باید حالت موسیقایی در صدا داشته باشد که این استعداد را استاد تشخیص داده می‌‌دهد. پس از اینکه استاد استعداد خوب صدایی را در زمینه‌های مختلف از جمله طنین‌، شدت، زیر و بم، انعطاف و تحریر و مابقی فاکتورهای صوت، تشخیص داد، قرآن‌آموز می‌تواند با فراگیری اصول و مبانی قرائت و کسب تخصص لازم در این خصوص با‌کمک اساتید مجرب و به صورت حرفه‌ای به تلاوت بپردازد.

وی داشتن «گوش موسیقایی» را مکمل حالت موسیقایی در صدا دانست و تصریح کرد: گوش موسیقایی بدان معناست که فرد بتواند خوب بشنود و بر اساس شنیده‌ها، از توصیه‌های شفاهی استاد گرفته تا تلاوت‌های اساتید و قاریان برتر، تلاوت آیات را اجرا کند. داشتن گوش موسیقایی در کنار صدای خوب و حالت موسیقایی در صدا بسیار مهم است چرا که خوب شنیدن قدرت تحلیل و تشخیص را ارتقا می‌دهد و اجرای مو به موی توصیه استاد و تقلید دقیق تلاوت‌های بزرگان، سبب پیشرفت قاری می‌شود.

این قاری برتر کشور گفت: داشتن گوش موسیقایی به معنی در ارتباط بودن گوش و مغز است، این مقوله نیز خصیصه‌ای ذاتی است اما با صرف وقت و تکرار و تمرین فراوان و شرکت در جلسات، تا اندازه‌ای می‌توان این خصیصه را در خود تقویت کرد و لذا می توان گفت که تا حدی برای استفاده درست از گوش در موقع تقلید تلاوت، اصولی تعریف شده که قابل فراگیری است.

لحن؛ مَرکب صوت

عوده‌زاده در تبیین ارتباط صوت و لحن و با ذکر یک مثال، گفت: صدا مانند ماشینی است که برای حرکت به راننده نیاز دارد، لحن راننده صدا است و صدا را در واقع هدایت می‌کند، به آن اوج و فرود می‌دهد و حزین یا فرح انگیز می‌کند، لذا صوت مانند وسیله‌ای است که لحن هدایت آن‌را بر عهده دارد.

وی لحن را مبحثی بسیار گسترده و کاربردی خواند و بیان کرد: در میان مراحل فراگیری قرائت از تجوید و وقف و ابتدا تا صوت، «لحن» به عنوان اصلی‌ترین مؤلفه حائز اهمیت و تعیین‌کننده کیفیت تلاوت است. لحن در تلاوت قرآن، کیفیتی است که از استفاده صحیح و مطلوب مقامات و نغمات عربی برای ارایه آیات قرآن کریم بر اساس اصول و مبانی مربوط حاصل می‌شود. مقامات اصلی عبارت‌اند از: مقام راست، مقام بیات، مقام صبا، مقام سیکاه (سه گاه)، مقام حجاز، مقام نهاوند، مقام عجم (ماهور ـ راست پنجگاه در موسیقی ایرانی و گام ماژور در موسیقی غرب) و مقام کُرد.

مضامین مرتبط با مقام‌ها کدام‌اند؟

وی در خصوص ارتباط و تطابق مضامین آیات قرآنی با نغمات و مقامات، تصریح کرد: اگرچه این امر کلیت ندارد و حالتی که قاری به مقام و نغمه می‌دهد، آن مقام را شاد و فرح‌زا و یا محزون می‌کند، اما رعایت تناسب و ارتباط میان مقام و موضوع آیه هنری است که با شناخت حالت هر مقام و موضوعات آیات و تناسب آنها با یکدیگر محقق می‌شود؛ به این ترتیب، تلاوت قاری قرآن علاوه بر بیان لفظی، بیان تصویری پیدا می‌کند، این بیان یکی از مصادیق اعجاز لفظی قرآن است و به جرئت می توان گفت تنها هنری که می‌تواند قرآن‌ را به عرصه ظهور بیاورد، هنر قرائت است.

عوده‌زاده تاکید کرد: تلاوتی که در آن این تناسب رعایت نشود، تلاوتی بی‌روح و گاه بی معنی است. مثلاً اگر آیات شریفه «خُذُوهُ فَغُلُّوهُ، ثُمَّ الْجَحِيمَ صَلُّوهُ» که در مورد اهل عذاب است و انسان با قدری تأمل و اندیشه در آن‌ها، از فرط تأثّر و اندوه گریان خواهد شد، با نغمه‌ای شاد و فرح‌افزا (همچون مقام سه‌گاه) خوانده شود، چنان بی‌معنی و ناسازگار است که قلب قاری و مستمعِ با فکر و صاحب ذوق را به درد می‌آورد.

وی با آوردن مثال‌هایی از مضامین متناسب با اجرای هر یک از مقام‌ها، گفت: نشانه‌های عظمت پروردگار، هدایت تکوینی و تشریعی، آفرینش آسمان ها و زمین، بیان حقایق و معارف، نشانه‌های تجلّی انوار الهی در جهان، بیان و ابلاغ اسماء و صفات الهی، بیان ابلاغ نبوت و امامت، نشانه های الهی و ... مضامین متناسب با اجرای مقام راست هستند. مقام بیات که یکی از مقام‌های بسیار زیبا، حُزن‌انگیز و دارای لطافتی خاص است در بیشتر مضامین کاربرد دارد. همچون نزول عذاب الهی بر ناسپاسان و کافران، لطافت و زیبایی اخلاق الهی و حُزن از عدم تزکیه نفس، عشق به لقاءالله، محبت و عشق به ایمان ، عنایت حق‌تعالی نسبت به هدایت بندگانش، زیبایی و لطافت توحید و....

عوده‌زاده با اشاره به برخی مضامین متناسب با اجرای مقام صبا، گفت: توصیف جهنم، فرجام کار مجرمان در روز قیامت، خوف از حساب و کتاب و آلام محشر، حیاء از لقاءالله به جهت معصیت، غم و اندوه و ترس از عذاب، خوف از عذاب الهی و ... از جمله این مضامین هستند. شادی اهل بهشت، شادی و سرور اهل ایمان، شادی از معرفت آیات ربّانی ، توصیف نعمات الهی و توصیف های منسوب به بهشت ... از مضامین متناسب با اجرای مقام سه‌گاه هستند.

وی در تبیین مضامین متناسب با اجرای مقام عجم، توضیح داد: این مقام در موسیقی مقامی ایران با نام ماهور و در موسیقی غرب به گام ماژور نامیده می‌شود و مقامات فرعی همچون عجم عشیران، چهارگاه، سوز دل آرا و شوق افزا دارد. این مقام در خصوص آیات منسوب به انذار و بیدارباش استفاده می‌شود. سرور از معرفت حق تعالی، لذت ایمان به نبوت و امامت، لذت و بهجت عبادت، لذت نعیم و پاداش اخروی، زیبایی و لطافت ایمان، امید و انتظار رحمت الهی و ... مضامین متناسب با اجرای مقام نهاوند را تشکیل می‌دهند.

عوده‌زاده در تشریح مضامین متناسب با اجرای مقام کرد، بیان کرد: این مقام از الحان بسیار حزین می‌باشد که در موسیقی مقامی عرب نیز از این مقام زیاد استفاده می‌شود. شباهت زیادی با مقام بیات دارد، به گونه‌ای که برخی آن‌را گوشه و مشتقی از مقام بیات می‌دانند. سرور و لذت رعایت اخلاق الهی، بشارت به اهل ایمان، عشق به حق تعالی در اثر معرفت او و ... از مضامین متناسب با اجرای مقام حجاز هستند. البته در موسیقی مقامی عرب، مقامات فرعی زیادی موجود هستند که از جمله می‌توان به مقام سوزناک، مقام حجازکار، مقام نکریز، مقام حسینی، مقام شوری، مقام عشّاق مصری، مقام صبا زمزم، مقام شاهناز، مقام هزام، مقام بستنکار، مقام عراق و ... اشاره کرد.

فلسفه وجودی الحان

قاری مطرح کشور با طرح این پرسش که فلسفه وجودی الحان در تلاوت قرآن کریم چیست؟ تصریح کرد: در قرآن کریم آیات با مضامین گوناگون مانند آیات بهشتی‌، آیات دوزخی، نصیحت، هشدار، عذاب و ... که به آن اشاره کردم وجود دارد که یک قاری حرفه‌ای با توجه به مضمون آیه، لحن مناسب آن‌را انتخاب و تلاوت می‌کند.

عوده‌زاده مؤلفه‌های قرائت یعنی تجوید، وقف و ابتدا و صوت و لحن را مصالح ساختمان قرائت دانست و تاکید کرد: اگر این مصالح با تخصص لازم و مهندسی شده در کنار هم چیده شوند، شاهد یک قرائت زیبا، کامل و بی‌نقص خواهیم بود. صرفِ داشتن مصالح یعنی تسلط به مؤلفه‌ها برای داشتن ساختمان زیبایی از قرائت کافی نیست بلکه برای چیدن آن‌ها در کنار هم تخصص مورد نیاز است که قاری با کسب این تخصص از طریق حضور در جلسات ووبا تلاش و پیگیری و ممارست، می‌تواند در امر قرائت به پیشرفت محسوس دست بیابد.