تفسیر سیستمی بهترین راه اسلامی‌سازی علوم است

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدصادق یوسفی‌مقدم، رئیس پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن امروز، 12 آذرماه در دومین جلسه مرجعیت علمی قرآن که به صورت مجازی پخش شد، گفت: اگر ما بخواهیم از قرآن برای اثرگذاری در علوم بهره بگیریم، راهش این است که از تفسیر ترتیبی و حتی موضوعی در چارچوب سبک تفسیر سیستمی استفاده کنیم.

وی افزود: البته میان این سبک‌ها تعامل وجود دارد و تنها راه بهره‌گیری از قرآن این نیست که مثلاً به تفسیر موضوعی توجه و ترتیبی را کنار بگذاریم، چنانچه برخی گفته‌اند در دوره معاصر باید تفسیر ترتیبی را کنار بگذاریم. این حرف قابل قبول نیست، زیرا روش‌ها و سبک‌های مختلف تفسیری هر کدام در جایگاه خود برای نظریه‌پردازی قرآنی مفید هستند.

یوسفی مقدم اضافه کرد: در سبک تفسیر سیستمی، سیستم به معنای مجموعه اجزاء و روابطی است که بین آنها ارتباط قوی وجود دارد که به هم وابسته هستند و به سمت هدفی واحد حرکت می‌کنند. البته سیستم‌ها در علوم انسانی متکثر هستند؛ مثلاً سیستم فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و ... به ظاهر از هم جدا هستند، اما مجموعه آنها در داخل یک سیستم واحد قرار دارند.

رئیس پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن با بیان اینکه سیستم مجموعه اجزای خرد و کلان منظم است که از هم تأثیر پذیرفته و بر هم اثر می‌گذارند و به صورت کل هدفدار برخورد می‌کنند، اظهار کرد: بنابراین در تفسیر سیستمی قرآن دنبال این هستیم که اجزای خرد و کلان قرآن را شناسایی، نظم و تأثیرگذاری و تأثیرپذیری و سلسله مراتب آنها را هم بشناسیم. ما ناچاریم از چنین تفسیری استفاده کنیم، زیرا سبک ترتیبی و موضوعی صرف نمی‌تواند جوابگو باشد. لذا در منشور مرجعیت قرآن گونه‌های اثرگذاری قرآن بحث و بررسی شد.

اثرگذاری استکمالی و استلهامی قرآن بر علوم

این پژوهشگر حوزه تصریح کرد: اولین گونه این است که ما از قرآن به عنوان منبع اولیه استنباط عقاید و تشریعات و اخلاق الهی انتظار تأثیرگذاری بر علوم داریم؛ گونه دیگر استلهام است، یعنی علما به دلیل اشراف بر معارف قرآن و وجود شم فقاهت از قرآن به معنای فقه‌الاکبر الهام می‌گیرند و به تولید جدیدی دست می‌زنند؛ همچنین ممکن است اثرگذاری قرآن بر علوم، استکمالی باشد؛ یعنی مفاهیم قرآن، مبانی و اهداف علوم را تکمیل کند. یا اثرگذاری حکمیتی، نوع دیگر است که در نظریات غیرقابل جمع استفاده شده و قرآن در مورد دو نظریه داوری و نظر قطعی را می‌دهد در واقع قرآن قاضی در تعارض میان نظریات است.

یوسفی‌مقدم تصریح کرد: به نظر بنده پنج ویژگی اساسی در تفسیر سیستمی وجود دارد؛ اول هدف یا اهداف قرآن را باید معین کند، هدایت، رحمت، شفا، عدالت، آزادی و ... از جمله اهداف برای قرآن است، لذا این اهداف باید کاملاً شناسایی و ترتیب و به هم‌پیوستگی آن براساس یک محور تعیین شود. دوم اینکه در این تفسیر ما دنبال اصول هستیم، برخی اصول ثابت و برخی جزء فروعات هستند. مثلا توحید، کرامت انسان، عدالت، ولایت، حجیت و اعتبار شورا مفاهیم اصلی هستند که باید از مفاهیم فرعی تفکیک شود.

تفسیر سیستمی راه آشکارکردن جاودانگی قرآن

رئیس پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن اظهار کرد: سوم اینکه باید نسبت میان اجزاء و مفاهیم روشن شود، همچنین باید اجزا در کلیت برخوردار از سلسله مراتب مورد لحاظ قرار بگیرند، ضمن اینکه در نگاه سیستمی، مفاهیم پایدار باید شناسایی شوند. بنابراین تفسیر سیستمی وقتی پاسخگوست که واجد این ویژگی‌ها باشد؛ جاودانگی قرآن در برابر علوم انسانی بشرساخته در صورتی شکل می‌گیرد که با نگاه سیستمی وارد تفسیر شویم.

وی با بیان اینکه اگر دین و قرآن را سیستم بدانیم، اصول تضییع نمی‌شود و تمسک به فروع انجام نخواهد شد، اضافه کرد: مثلاً در آیه 24 سوره مبارکه ابراهیم(ع) «أَلَمْ تَرَ كَيْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِي السَّمَاءِ»؛ گفته شده خداوند برای شما مثالی زده که کلمه طیبه و پاکی است، همانند درخت پاک که اصلش ثابت و ریشه در عمق وجود انسان دارد و فروعش در اعمال و رفتار او دیده می‌شود؛ در مورد کلمه طیب گفته شده که ایمان، مطلق تسبیح، لا اله الا الله، فناء الی الله و همه کلمات حسنه و جمیع طاعات و در برخی تفاسیر مؤمن مصادیق آن است؛ کلمه طیبه همانند درخت که یک سیستم شامل ریشه و ساقه و برگ و میوه است؛ دارای سیستم است؛ در تایید این مسئله می‌توان آیه شریفه یثبت الله الذین آمنوا بالقول الثابت و الا تخافوا و لا تحزنوا را آورد  که رای ناظر به لا اله الا الله را تقویت می‌کند.

قرآن؛ کلمه طیبه

وی اضافه کرد: البته علامه توحید را کلمه طیبه معرفی کرده است؛ در حالی که باید چیزی باشد که بالفعل در انسان اصل و فرع داشته باشد و چیزی که اصل و فرع در آن موجود و سیستم فکری و اخلاقی و معرفتی موجود است، قرآن است؛ اگر به فهم آیات نگاه سیستمی داشته باشیم، نمی‌توانیم کلمه طیب را تنها لا اله الا الله و توحید بدانیم، بلکه می‌تواند خود قرآن کریم باشد و باید اصل و فرع قرآن کاملا با اجتهاد و استنباط روشن شود.

اطاعت از ولی، اصل مسلم قرآنی

یوسفی مقدم تصریح کرد: ولایت و اطاعت از اصول مسلم قرآن است؛ شافعی براساس آیه 115 نساء«وَمَنْ يُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُ الْهُدَى وَيَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءَتْ مَصِيرًا» حجیت اجماع را بیان کرد؛ اولی الامر را اجماع امت قرار دادند و ثمره آن خلافت شد؛ در مقطعی این آیه بدون نگاه شیعه مورد استناد قرار گرفت و نتیجه آن خلافت غیرمعصومانه بر خلاف دیدگاه شیعه شد، زیرا در شیعه چون اولی الامر اطاعت مطلق دارد، مختص اهل بیت معصوم است. در مقطع دیگر این تفکر تغییر یافت و نگاه شورایی جایگزین شد. این حوادث به خاطر آن است که بین اصل مشورت و اطاعت و سلسله مراتب آن خلط شده است.

وی افزود: مثلاً مبارزه با فساد در قرآن اصل است یا خدا عفو را اصل قرار داده است، ولی ما چون نتوانسته‌ایم با دقت اصول را از فروع قرآنی تفکیک و رابطه و ترتب آنها را ضابطه‌مند کنیم، گرفتار برخی مشکلات می‌شویم، زیرا اینکه چند آیه را گزینش و مطالعه کنیم نگاه جامع قرآن را به ما نشان نمی‌دهد.