منطق گفتمانی امام رضا(ع) در مناظرات؛ نیاز امروز پیروان ادیان

به گزارش ایکنا، نشست «الهیات نجات در تحلیل گفتمان مناظرات عیون اخبار الرضا(ع)» از سلسله نشست‌های همایش عیون اخبارالرضا(ع) هشتم دی‌ماه در از سوی بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی دفتر قم برگزار شد. احمد کریمی در این نشست، با بیان اینکه گفتمان ورای جمله و واژگان است و به متن هویت و انسجام می‌بخشد، گفت: میشل فوکو می‌گفت گفتمان بر بستر قدرت شکل می‌گیرد و گفتمانی که بر جامعه حاکم می‌شود، ناشی از قدرت آن است؛ پس گفتمان از طریق واژگان، قدرت را تنظیم و توسعه می‌دهد، لذا اگر می‌خواهیم جهان ذهن و باورهای یک جریان را بفهمیم، باید گفتمان آن را بفهمیم و گفتمان، حیث اجتماعی زبان در کنشگری اجتماعی است.

کریمی با بیان اینکه بنده از طریق تحلیل گفتمان انتقادی به این بحث یعنی الهیات نجات می‌پردازم، تصریح کرد:  توصیف، تفسیر و تبیین سه مرحله در این فرایند است و مهمترین بخش هم بخش تبیین است. براین اساس، در مطالعه کتاب عیون اخبارالرضا(ع)، به این نتیجه می‌رسیم که هویت منسجم گفتمانی حضرت رضا(ع)، الهیات نجات است؛ در مناظرات امام به شکل عجیبی شاهد تکثر گفتمانی هستیم و امام با طیف‌ها و گروه‌های علمی مختلف به بحث نشسته‌اند که خود این تنوع، اعجاب‌برانگیز است.

کریمی بیان کرد: گفتمان امام به نحوی سازمان‌دهی شده که دنبال نجات‌بخشی برای انسان‌ها صرف نظر از تفکر آنهاست و امام با ملحد و یهودی و مسیحی و ... در حال مناظره و بحث است و تلاش فرموده‌اند تا آنان را به وادی نجات بکشانند. این منطق گفتمانی امام، نیاز امروز ما هم هست؛ حضرت در بازه زمانی که 1200 سال با دوره ما اختلاف دارد، اختلاف نظرات را به رسمیت شناخته و حاضر بودند حق را برای طرف‌های مناظره، تبیین و آنان را به حق نزدیک کنند. 

استاد اضافه کرد: برای تحلیل گفتمان انتقادی دینی جای کار بسیار زیادی وجود دارد و می‌تواند موضوعات پایان نامه‌های متعدد باشد؛ مثلاً نامه‌های امام علی(ع) به معاویه را در دو سوی تقابل می‎توانیم تحلیل کنیم. امروزه تحلیل انتقادی عمدتاً در عرصه سیاسی استفاده می‌شود و کمتر در فضای دینی، این روش مورد بهره‌برداری قرار گرفته است. ظرفیت بسیار زیادی در مناظرات حضرت امام رضا هم وجود دارد و کارهای تحقیقی متعددی می‌توان در این زمینه انجام داد؛ بنده پیشنهاد می‌کنم که بنیاد، مجله‌ای بین‌المللی را در این زمینه تولید و برخی شماره‌ها را به زبان انگلیسی منتشر کند.

برجستگی الهیات تطبیقی در مناظرات امام رضا(ع)

این پژوهشگر افزود: عیون اخبارالرضا(ع) به ویژه مناظرات، خودش الهیات تطبیقی است و عناصر این نوع الهیات در آن وجود دارد؛ گفته می‌شود که الهیات تطبیقی از قرن 19 شروع شده است، اما جالب اینکه مناظرات عیون نمونه‌ای ارزشمند از الهیات تطبیقی و قدرت گفتمانی یک رهبر و امام شیعه است.

کریمی با بیان اینکه از حیث فلسفه دین هم سه مدل کثرت‌گرایی حقانیت، نجات و تعامل از سوی هیک در دوره معاصر مطرح شده است، تصریح کرد: حضرت یک مدلی از کثرت‌گرایی نجات و در عمل را به نمایش گذاشته‌اند و این قابل تحلیل و بحث است. شاید در افواه علمی معاصر شروع این مدل‌ها را به هیک نسبت دهند، اما در عیون شاهدیم که عبارات زیادی وجود دارد که حضرت فرموده من براساس تورات و انجیل با شما سخن می‌گویم، در حالی که از حدود قرن 19 مشخص شد که تورات و انجیل نویسندگان انسانی دارد؛ حضرت در مناظرات عیون گزاره‌هایی خطاب به عالم نصرانی دارند که مؤید این مطلب است که انجیل را عیسی ننوشته، بلکه چهار نفر دیگر نوشته‌اند و این کتب 70 تا  300 سال با دوره حضور مسیح فاصله دارد.

وی ادامه داد: حضرت امام رضا(ع) کثرت‌گرایی در اختلاف نظر را به رسمیت شناخته‌اند و وقتی مأمون می‌خواسته به مناظرات ورود کند، مانع دخالت او می‌شدند و می‌فرمودند اجازه دهید حرفشان را بزنند. لذا اختلاف نظر هم حیث اخلاقی و هم حیث فلسفی و معرفت‌شناسی دارد.

کریمی بیان کرد: این در حالی است که مسیحیت در طول تاریخ همواره نوعی تهاجم علیه اسلام داشته و تلاش کرده تا چهره خشنی از اسلام و پیامبر ارائه دهد؛ مسیحیت تا امروز روی یکی از گزاره‌هایی که کار کرده و امروز کمتر شده، این است که اسلام آموزه‌های شیطانی است؛ کتاب سلمان رشدی هم ادامه این خط انحصارگرایانه و تخریبی است و انعکاس این مناظرات می‌تواند در مباحث بین ادیانی مورد استفاده قرار بگیرد.

کثرت‌گرایی در مناظرات امام رضا(ع)

وی با اشاره به ارزش تجربی متن عیون اخبار الرضا(ع) افزود: در عیون در بخش مناظرات، ما با واژه‌های تکرارشونده مانند حق و انصاف و حجت و مشتقات آن (احتجاج) هستیم. این واژگان مهم و کلیدی و پرتکرار در مناظرات هستند. روابط واژگانی عیون دارای منطق هستند، مثلاً میان حق و انصاف نسبت وجود دارد؛ همچنین حضرت به تضادهای معنایی هم توجه دارند و فرموده‌اند: «ایاک و الانصاف».

کریمی تصریح کرد: یکی از ویژگی‌های عجیب و جالب مناظرات حضرت، موضوعیت‌سازی یا موضوعیت‌بخشی به پرسشگری است؛ یعنی در تحلیل گفتمان حضرت، افراد باید پرسنده و پرسشگر باشند؛ واژه‌هایی مانند سل، فاسئل و ... تکرار می‌شود و خود حضرت هم دائماً در مناظرات طرح سؤال می‌کنند. همچنین موضوعیت‌سازی مبانی و تأکید بر اهمیت آن برای حضرت خیلی مهم است؛ یعنی حضرت بر مبنای سخن طرف مقابل گفتمان می‌کنند، لذا یهودیان را به توراتی که از زبان موسی بیان شده، ارجاع می‌دهد.

ویژگی‌های اخلاقی امام رضا(ع) در مناظره

وی تأکید کرد: موضوع دیگر هم درباره مناظرات این است که در آنالیز کلام حضرت، شاهد رسمیت آن هستیم؛ ادبیات امام در مواجهه با پیروان ادیان، محترمانه است و اگر در جایی مأمون قصد بی‌احترامی داشت، بحث را متوقف می‌کردند. ضمن اینکه حضرت هرگز در گفت‌و‌گو مغالطه نکرده و دیگران را تمسخر نمی‌کردند.