آیت‌الله مصباح، هدف اخلاق را قربة الی الله می‌دانست
عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) گفت: مرحوم آیت‌الله مصباح یزدی هدف از اخلاق را قربة الی‌الله می‌دانست. یکی از نوآوری‌هایی که ایشان در حوزه‌های فلسفه اخلاق داشتند، دسته‌بندی مکاتب اخلاقی است.
به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، حجت‌الاسلام والمسلمین مجتبی مصباح یزدی، مدیر گروه فلسفه اخلاق مجمع عالی حکمت اسلامی، شامگاه 13 بهمن در نشست تخصصی گروه فلسفه علوم انسانی با موضوع «نوآوری‌های مرحوم علامه مصباح یزدی در حوزه فلسفه اخلاق» که به همت مجمع عالی حکمت اسلامی با همکاری حوزه علمیه خراسان و پژوهشکده اسلام تمدنی به صورت مجازی برگزار شد، یکی از بحث‌هایی که این عالم بزرگوار در خصوص آن بحث عمیقی داشته را بحث هدف اخلاق دانست و ادامه داد: همواره ایشان به بررسی چیستی هدف اخلاق و اینکه آیا هدف این است که انسان در قوه عقلی خود رشد و کلیات را درک کند، آیا تعریف انسان همان حیوان ناطق است و قوه عقل وجه تمایز انسان از سایر موجودات است و یا اینکه حقیقت و ملاک کمال انسان چیز برتری است که این موضوع نیز بر اساس آموزه‌های دینی ما، با معارف و مباحث دقیق و عمیق فلسفی هم قابل اثبات است، پرداخته است.
وی افزود: همواره ایشان بر این باور بودند که ملاک برای کمال و سعادت حقیقی انسان بسی بالاتر از این چیزهاست و عقل هم یکی از ابزارهایی است که در اختیار انسان قرار دارد و می‌تواند برای او مؤثر باشد که البته ممکن است مورد سوء استفاده نیز قرار بگیرد و حتی باعث تنزل اختیاری انسان شود و از این رو هدف اخلاق را قربة الی‌الله معرفی کردند.
عضو هیئت علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، آیت‌الله مصباح را از نخستین افرادی که در حوزه فلسفه اخلاق اسلامی ورود کردند، دانست و افزود: آیت‌الله مصباح همواره به مباحث مورد نیاز جامعه اسلامی، جامعه قبل از انقلاب اسلامی و در راستای تشکیل جمهوری اسلامی، اهتمام بسیاری داشتند و از این رو درصدد بودند مباحثی که مورد نیاز تبیین ضرورت تشکیل حکومت اسلامی و اداره جامعه اسلامی است آماده‌سازی شود و لذا از جمله افرادی بودند که در توسعه فلسفه اسلامی، هم به لحاظ توسعه دامنه موضوعات، تعمیق مباحث و هم توسعه نشر آن‌ها در سطوح مختلف جامعه نیز اهتمام ویژه‌ای داشتند و از جمله مباحثی که برایشان مهم بود که به آن ورود کنند، فلسفه‌های مضاف بود.
مصباح بیان کرد: این در حالی است که حتی پیش از انقلاب وقتی اندیشه‌های مارکسیستی به کشور ما ورود پیدا کرد و بسیاری از جوانان ما درگیر این اندیشه‌ها شدند، احساس نیاز کردند که ما در راستای دفاع از دیدگاه‌های اسلام باید در بحث اعتقادات و ارزش‌های اسلامی ورود جدی‌تری داشته باشیم و مبانی دیدگاه‌های اسلام را بررسی، تبیین و از آن‌ها دفاع کنیم.
دسته‌بندی مکاتب اخلاقی
وی با بیان اینکه یکی از نوآوری‌هایی که استاد در حوزه‌های فلسفه اخلاق دارند، دسته‌بندی مکاتب اخلاقی است، تصریح کرد: در حقیقت هنگامی‌که نظریه‌پردازان حوزه فلسفه غرب به حوزه فلسفه اخلاق ورود و نظریات مختلفی را در خصوص مسائل فلسفه اخلاق مطرح می‌کردند، آیت‌الله مصباح یزدی، بحث‌های مربوط به فرا اخلاق، معناشناسی، هستی‌شناسی، معرفت‌شناسی، منطقی، روانشناسی و جامعه‌شناسی اخلاق و رابطه اخلاق با حوزه‌های دیگر را جدا کردند و اگر می‌دیدند که غربی‌ها در خصوص هر یک از این موضوعات، نظریاتی را ارائه می‌دادند، ایشان در خصوص هر یک از آن‌ها بحث‌ها و مطالبی را ارائه می‌دادند، اما با این وجود بسیاری از این نظریات به یکدیگر ربط منطقی داشتند.
مدیر گروه فلسفه اخلاق مجمع عالی حکمت اسلامی تصریح کرد: استاد مصباح یک ابتکاری که در حوزه فلسفه اخلاق به وجود آوردند این بود نظریاتی که منطقاً به یکدیگر مربوط بود را در چارچوب یک مکتب اخلاقی دسته‌بندی کردند و بر اساس آن نیز نظریات موجود را در آن قالب‌ها قرار دادند تا هم فهم آن‌ها ساده‌تر باشد و هم اینکه بتوان آن‌ها را به راحتی مورد بررسی قرار داد و نقاط قوت و ضعف آن را شناسایی و یک ترتیب منطقی بین این نظریات برقرار کرد. بر این اساس، مکاتب اخلاقی را به شیوه خاصی به مکاتب واقع‌گرا و غیر واقع‌گرا و همچنین مکاتب واقع گرای طبیعی و واقع‌گرای غیر طبیعی دسته‌بندی کردند.
نظام‌سازی برای اخلاق اسلامی
مصباح بیان کرد: این عالم بزرگوار در حوزه فلسفه اخلاق اسلامی، ابتکاری که داشتند؛ نظام سازی برای اخلاق اسلامی بود. ما در حوزه اخلاق اسلامی آثار زیادی داریم که برخی از آن‌ها آثار فلسفی است که این آثار برای اینکه مکتب اخلاق اسلامی را معرفی کنند شروع به چیدن مبانی فلسفی و احکام اخلاقی می‌کنند که این مبانی فلسفی نیز عمدتا به مباحث انسان‌شناسی مربوط می‌شود و انسان‌شناسی فلسفی هم عموماً برگرفته از مبانی انسان‌شناسی است که در فلسفه یونان باستان وجود داشته که البته با اضافات بسیار نیز به کار گرفته شده است.
وی اضافه کرد: علاوه بر این موضوع که یک گرایش در اخلاق اسلامی تحت عنوان اخلاق فلسفی است، استاد مصباح به گرایش دیگری تحت عنوان اخلاق عرفانی اشاره کرده که بر اساس مباحث عرفانی که در عرفان نظری عرفا مطرح شده، از چارچوب اخلاق دفاع کرده‌اند. همچنین یک گرایش دیگر هم تحت عنوان اخلاق نقلی و روایی وجود دارد که روایات مختلفی که در حوزه اخلاق وجود دارد را جمع‌آوری، دسته‌بندی، موضوع‌بندی و بر اساس آن اخلاق اسلامی را ارائه کرده‌اند. البته در این میان نیز برخی از افراد هم سعی کرده‌اند که برخی از این گرایش‌ها را با یکدیگر تلفیق کنند که کما بیش تلاش‌هایی هم در این راستا صورت گرفته است.
عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) گفت: در واقع استاد مصباح در بحث اخلاق به دنبال این بودند که اگر ما در خصوص هدف، قلمرو، روش‌ها و منابع اخلاقی صحبت می‌کنیم این‌ها باید بر اساس مبانی محکمی استوار بوده و همچنین اسلامی و قابل دفاع نیز باشند. بنابراین برای عرضه اخلاق اسلامی سعی کردند که نظام‌سازی کنند و مبانی اخلاق اسلامی اعم از مبانی معرفت‌شناسی، هستی‌شناسی و انسان‌شناسی را بیان کردند تا به ارزش‌شناسی برسند و این ارزش‌شناسی اساسی باشد برای اینکه بتوانیم چارچوبی را برای اخلاق اسلامی تعیین کنیم.
مصباح به نقد و بررسی سایر مکاتب اخلاقی این عالم بزرگوار که به عنوان یکی از مباحث بدیع ایشان به‌شمار می‌رود اشاره کرد و گفت: بعد از اینکه نظریات فلسفه اخلاقی را در چارچوب‌های خاص قرار دادند و پیوندهای منطقی آن را آشکار کردند، به بررسی این نظریات پرداختند. در حقیقت باید گفت که ما کمتر آثاری را سراغ داریم که به بررسی این مکاتب اخلاقی پرداخته شده باشد که یکی از این آثار را می‌توان اثر مرحوم شهید مطهری دانست که ایشان برخی از مکاتب اخلاقی مورد بحث آن زمان را در بحث‌های خود مطرح کرده‌اند و کتاب«فلسفه اخلاقی» که از ایشان منتشر شده نیز به بررسی چند مکتب اخلاقی رایج اختصاص دارد.
وی اظهار کرد: اما مرحوم مصباح در ضمن مباحث فلسفه اخلاق خود، بسیاری از مکاتب اخلاقی شرقی و غربی را مورد نقد و بررسی قرار دادند، به گونه‌ای که پس از تنظیم این مباحث به عنوان کتاب مستقلی از ایشان تحت عنوان «نقد و بررسی مکاتب اخلاقی» منتشر شد. در این بررسی نیز حتی اخلاق ارسطویی را که معتقد بود انسان، حیوان ناطق است و در حقیقت عقل را محور انسانیت انسان دانست؛ مورد نقد قرار دادند، به گونه‌ای که چارچوب اخلاق فلسفی ما پیش از ایشان نیز تقریبا همان اخلاق ارسطویی است.
قلمرو اخلاق از نگاه مرحوم مصباح
مدیر گروه فلسفه اخلاق مجمع عالی حکمت اسلامی بیان کرد: بحث بعدی که باید در خصوص نوآوری‌های استاد مصباح به آن اشاره کرد؛ قلمرو اخلاق است. در حقیقت به صورت سنتی اخلاق را بر اساس معنای لغوی به ملکات نفسانی اختصاص می‌دادند و حتی برخی‌ها نیز بر اساس این معنا احساس می‌کردند که اخلاق، امری فردی است. در این راستا اگر بخواهیم در حوزه روابط اجتماعی بحث کنیم از اخلاق خارج و وارد بحث حقوق می‌شویم که استاد مصباح نکته قابل توجهی را در این خصوص گفته‌اند که قلمرو اخلاق مخصوص ملکات نیست و ملاک ارزش‌گذاری برای اخلاق؛ عام است که این عام بودن شامل همه صفات نفسانی و رفتارهای انسانی به شرط اینکه اختیاری باشد می‌شود.
بررسی رابطه اخلاق با سایر علوم به‌همت استاد مصباح
مصباح تصریح کرد: بحث بعدی که استاد مصباح به آن ورود کردند و تبیین جدیدی ارائه دادند این بود که در واقع ایشان رابطه اخلاق با برخی از علوم دیگر به ویژه رابطه اخلاق با حقوق که هر دو از علوم ارزشی محسوب می‌شوند را نکات ارزشمندی مطرح کردند و همواره اخلاق را بر اساس گستره، عام‌تر از حقوق می‌دانستند و بر خلاف ارزش‌گذاری حقوقی، نیت را شرط ارزش اخلاقی می‌دانستند و بر این باور بودند که اگر در حقوق ضمانت اجرایی دنیوی برای رسیدن به هدف لازم است، در اخلاق این امر لازم نیست.
وی تصریح کرد: بررسی رابطه اخلاق با دین که بحث بسیار مهم بوده و امروزه نیز همچنان مهم شمرده و به آن توجه می‌شود را می‌توان از دیگر مباحث فلسفه اخلاقی ایشان برشمرد. بر اساس این دیدگاه، ایشان بر این باور بودند همواره بسیاری از مکاتب اخلاقی، اخلاق‌های سکولار هستند. امروز هم افرادی حضور دارند که با ادعای دین‌داری و حتی مسلمانی خود اخلاق‌های سکولار و یا معنویت‌های سکولار را ترویج می‌کنند و قلمرو دین و اخلاق را به گونه‌ای معرفی می‌کنند که یا با هم تلاقی نداشته باشند و یا اینکه با یکدیگر منافات داشته باشند، بنابراین گفته می‌شود که اگر انسانی بخواهد اخلاقی باشد لزومی ندارد که دین‌دار باشد.
تحلیل و معیار ارزش اخلاقی
عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) بیان کرد: بحث بعدی که در خصوص نوآوری‌های ایشان وجود دارد را می‌توان به عنوان تحلیل ارزش اخلاقی یاد کرد که در حقیقت به تحلیل مولفه‌هایی همچون معنای ارزش اخلاقی، معنای ارزش و مؤلفه‌های ارزش‌های اخلاقی پرداختند.
مصباح اظهار کرد: موضوع دیگری که در خصوص نوآوری‌های این عالم بزرگوار می‌توان اشاره کرد، طرح موضوع معیار و حد نصاب ارزش‌های اخلاقی به‌همت استاد است که همواره به بررسی اینکه ارزش اخلاقی از کجا شروع می‌شود و ملاک اندازه‌گیری آن چیست و سر چشمه و معیار ارزش‌های اخلاقی چیست، پرداخته‌اند. همچنین علاوه بر این موضوعات نیز بحث مهم دیگری که خیلی زیبا به آن پرداخته و مورد بحث قرار داده‌اند، بحث تاثیر نیت در ارزش‌های اخلاقی است.
تبیین الزام اخلاقی؛ از ابتکارات خاص مرحوم مصباح
وی ادامه داد: بحث دیگری که در حقیقت می‌توان یکی از ابتکارات خاص در بحث فلسفه اخلاق ایشان را دانست، تبیین الزام اخلاقی است که در این راستا به بررسی ملاک الزامات در امر و نهی کردن و به کار بردن باید و نبایدها و چرایی عمل کردن به این دستورات؛ پرداخته‌اند. این در حالی است که بسیاری از افراد این الزامات اخلاقی را از نوع انشاء می‌دانند و حتی ارزش‌ها را به این الزامات باز می‌گردانند و به نوعی اخلاق را امر دستوری، انشایی و غیر واقعی می‌دانند.
مدیر گروه فلسفه اخلاق مجمع عالی حکمت اسلامی گفت: از طرفی نیز برخی‌ها معتقد هستند که این موارد الزامات وجدانی است، یا اینکه این الزامات از جانب خداست و باید به آن‌ها عمل کرد و یا اینکه این‌ها الزاماتی است که جامعه به ما دستور می‌دهد و ما باید به آن عمل کنیم.
مصباح افزود: این در حالی است که مرحوم مصباح تمامی این دیدگاه‌ها را مورد نقد قرار دادند و هیچ یک را نپذیرفتند و گفتند که این الزامات انشاء نیست، بلکه لزوم است و به نوعی رابطه فعل با هدف اخلاق است که اگر بخواهیم به آن هدف برسیم، انجام دادن برخی کارها و داشتن صفاتی لازم است و به این صورت اخلاق را واقعی و عینی کردند و بر این اساس یک تبیین دقیق و کاملی از واقعیت اخلاق را ارئه دادند که این بحث به هستی‌شناسی اخلاق مربوط می‌شود.
وی تصریح کرد: راه‌های معرفت اخلاقی نیز یکی دیگر از نوآوری‌های استاد مصباح است که ایشان در این نوآوری خود به بررسی برای اینکه بدانیم یک کار خوب است چه باید کرد؛ آیا باید به دلایل نقلی مراجعه کنیم و ببینیم که خدا و اهل بیت(ع) چه گفته‌اند و یا اینکه عقل ما هم می‌تواند تشخصی درستی از نادرستی را بدهد؛ پرداختند. همچنین تبیین دقیق دیدگاه‌های هنجاری اسلامی که آن‌ها را به چند دسته تقسیم‌بندی کرده‌اند و رابطه خودگرایی با دیگرگرایی را می‌توان از دیگر نوآوری‌های این عالم بزرگوار عنوان کرد.
عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) تصریح کرد: البته گفتنیست که این‌ها مواردی هستند که می‌شود به عنوان نوآوری‌های مرحوم مصباح در حوزه فلسفه اخلاق دانست که اگر بخواهیم برای هریک از این‌ها توضیحاتی را ارائه دهیم ساعت‌ها طول خواهد کشید و به یک مجال بیشتری نیاز است تا بتوان به توضیح هر یک از این موارد پرداخت.
انتهای پیام
