همراهی عرفان و عقلانیت در اندیشه عرفانی امام خمینی(ره)

 

حجت‌الاسلام بهشتی در ابتدای این نشست اظهار کرد: به نظر می‌رسد این رویکرد عرفانی، ظرفیتی بزرگ و توانایی در خورد توجهی دارد که می‌تواند در مؤلفه‌ها، عناصر نظام تربیتی، محتوای آموزش و مسائل دیگر تأثیرگذار باشد و راه‌های دیگری را نه برای افراد خاص بلکه برای تربیت اسلامی در سطح عموم نشان دهد. در این جلسه سخن ما این است که افق‌های تازه و ظرفیت‌هایی که این رویکرد به وجود می‌آورد چیست؟ به عنوان مقدمه باید بگویم ویژگی‌های رویکرد عرفانی امام خمینی چهار مورد است که اولین مورد این است که برخاسته از قرآن، حدیث، روایات و ادعیه است و امام(ره) در آثار خود این را تقریر، تبیین و اثبات کرد که عرفان ناب از این موارد بر می‌خیزد.

 

وی افزود: ایشان به طور صریح فرمودند که هیچ عارف و حکیمی بیشتر از آیات و روایات، نه سخن گفته و نه می‌تواند بگوید. نظر حضرت امام(ره) این بود که مایه‌های باطن‌گرایانه معرفت نظری و عملی در کتاب و سنت آنقدر فراوان است که انسان به خود اجازه نمی‌دهد آن را از عرفان هندو یا عرفان مسیحیت و ... بگیرد. ایشان می‌فرمود: «نور کلام خدا از گریبان احادیث تجلی نموده و این روایات از سرچشمه فیض سبحانی نازل شده است و دست هوا و نفس اماره از آن دور است». دومین ویژگی جمع بین عرفان و دنیا است. عرفان در سراسر دنیا، اعم از عرفان قدیم و جدید، انزوا گزین و دنیا گریز است، اما ایشان با اینکه عارف بوده و سلوک عرفانی را یک عمر تجربه کرد، اما نسبت به سیاست و اجتماع بی‌تفاوت نبود و بزرگترین انقلاب سیاسی را نیز به وجود آورد و می‌گفت ما از زاویه عرفان به دنیا نگاه می‌کنیم. 

 

بهشتی یادآور شد: ویژگی سوم عرفان امام خمینی(ره) همراهی عرفان با عقلانیت است. بزرگترین مشکل عارفان و عالمان این بوده که می‌گفتند بین عرفان که راه دل و شهود است با راه عقل و برهان تعارض وجود دارد. رویکردهای عرفانی زیادی داریم که به کلی با عقلانیت مخالف بوده و می‌گویند پای استدلالیان چوبین بود اما در عرفان امام بین عقلانیت و شهود همراهی و همگرایی وجود دارد. چهارمین ویژگی تلازم عرفان ناب با حب الله یا به عبارت دیگر تلازم عشق و عرفان است. رویکرد ایشان از شاهراه عشق می‌گذرد و بدون دخالت دادن حُب الله نمی‌توانیم عرفان امام(ره) را ترسیم کنیم. تربیت اخلاقی، عاطفی و معنوی امام خمینی(ره) با یکدیگر تلازم دارند.

 

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه تصریح کرد: درباره محورهای رویکرد عرفانی امام خمینی(ره) نیز باید گفت که شامل توحید، ولایت و فطرت است. توحید از نگاه امام خمینی(ره) موضوع اختصاصی عرفان و زیربنای اندیشه عرفانی ایشان است. ایشان می‌فرمایند بیشترین نقش توحید از آن توحید افعالی است که بدانیم و باور داشته باشیم که خداوند مدبر عالم و همه کارها در دست اوست. امام از آثار توحید به سازندگی فردی، نفی عبودیت غیرخدا، اطاعت نکردن از معارضان خدا، سازندگی اجتماعی، امید بی‌پایان، شرح صدر، وسعت دید، تلاش خستگی‌ناپذیر، صبر و استواری، احساس تعهد مضاعف اشاره می‌‌کنند.

 

وی گفت: از مهم‌ترین مباحث عرفانی، خلافت و ولایت انسان است. ظهور ابتکار و تصرفات و خلاقیت مربوط به همین ولایت و اساساً آموزش و پرورش متعلق به ولایت است. این ولایت هم در مورد خدا و هم عبد است. آثار ولایت نیز شامل نصرت، امارت، تمکین و امثالهم است و هر نوع سلطه بر انسان ممنوع است، مگر اینکه به خدا منتهی بشود. بانی مدینه فاضله و حکومت اسلامی و تشکیل جبهه واحده اسلامی همین ولایت است و هر ولایتی به غیر از ولایت الهی و جانشینان خدا، ولایت شیطانی است. امام درباره فطرت می‌فرمایند که توانایی و استعدادهای زیادی در درون انسان وجود دارد و فطرت اصلی انسان، عشق به کمال است.

 

بهشتی افزود: افق‌گشایی رویکرد عرفانی امام خمینی در هفت محور شامل هستی‌شناسی، انسان‌شناسی، معرفت‌شناسی، ارزش‌شناسی، اهداف تربیت، اصول تربیت، محتوای آموزشی و کارکرد است. اگر بخواهیم افق‌گشایی ایشان را کامل توضیح دهیم، بسیار طولانی است، اما به افق‌گشایی در آموزش و کارکردها اشاره می‌کنیم. حضرت امام(ره) در محتوای آموزشی می‌فرمایند باید این محتوا صبغه توحیدی داشته باشد. به این معنا که آموزش باید به اسم رب باشد، چراکه آموزش و تربیت، قرائت و دانش مطلق، محتوای آموزش اسلامی نیست، بلکه باید هر آموزشی برای خدا و در راستای توجه به ربوبیت الهی باشد.

 

وی بیان کرد: حضرت امام خمینی(ره) می‌فرمایند در طبیعت، طب، ستاره‌شناسی و ... تربیت اسلامی این است که تمام اینها باید به توحید برگردد و دانش‌آموزان و متربیان از ابتدا خداخواه بار بیایند. ایشان می‌فرمایند محتوای آموزشی نباید جنبه ظاهری داشته، بلکه باید در آن حیطه‌های اخلاقی و معنوی فراموش نشود. انسان موجودی تک‌بعدی است و باید نیازهای هر یک از ابعاد وی فراهم شود. بسط و گسترش معارف توحیدی، موضوع دیگری است که حضرت امام(ره) در زمینه محتوای آموزشی به آن اشاره می‌کنند تا این معارف برای عموم و اقشار طرح شود تا دیگر عرصه‌های زندگی سامان پیدا کند.

 

بهشتی یادآور شد: ایشان در ضمن درس تفسیر خود که از رسانه هم پخش شد، فرمودند نباید مردم را از این برکاتی که هست جدا کرد، بلکه باید عموم مردم به این سفره پهن الهی دعوت شوند. ایشان می‌فرمایند محتوای آموزشی و پرورشی باید شیوا و روان باشد و از به کار گیری الفاظ ثقیل و نارسا دوری شود. خود ایشان نیز به چنین الفاظی اشاره نمی‌کردند. مسئله دیگری که امام دارند این است که بیان زیبایی‌های جهان آفرینش و دین در محتوای آموزشی و تربیتی گنجانده شود.

 

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه تصریح کرد: جهت دهی به سوی مسئولیت‌پذیری اجتماعی، ویژگی دیگری است که امام(ره) در زمینه محتوای آموزشی مورد تأکید قرار می‌دهند. ایشان تأکید دارند که جهت دهی باید به سمت مبارزه با طاغوت باشد. جهت دهی به سوی تقویت خودباوری، موضوع دیگری است که امام به آن اشاره می‌کنند و می‌فرمایند باید آموزش به سمت اعتماد به خدای تبارک و تعالی جهت داده شود تا راه گشوده شود.

 

وی گفت: درباره کارکردها لازم است اشاره کنم که یکی از این کارکردها این است که اگر بخواهیم تربیت دینی دلنشین باشد باید در آن معنویت گنجانده شده و زیبایی‌ها آورده شود چراکه هدف تربیت دینی شکوفاسازی انسان است لذا نباید تصویری خشک، بی‌روح و بی‌حاصل از دین نمایش داده شود. دومین مسئله، کارکرد، کارآمدسازی تربیت اخلاقی است. ایشان می‌فرمایند اگر قرار است تربیت اخلاقی کارآمد شود باید شعله عشق در درون متربیان افروخته شود. سومین کارکرد، گسترده کردن معرفت‌های بشری و چهارمین مورد تأکید بر نقش ویژه معلمان و مربیان در تربیت است.

 

بابک شمشیری، عضو هیئت دانشگاه شیراز در ادامه به ایراد سخنرانی پرداخت و گفت: معتقدم خود این عنوان گنگ و نامشخص است. وقتی از ظرفیت بحث می‌شود منظور چیست و قرار است چه ظرفیت جدیدی در حوزه تعلیم و تربیت بیان شود که دیگران تاکنون به آن اشاره نکرده‌اند. افق‌گشایی نیز بار معنایی دارد و باید مشخص شود این افق‌گشایی کجا صورت گرفته که وجه ممیزه داشته باشد و صراحتاً بگویم بنده چنین افق گشایی را ندیدم.

 

شمشیری افزود: درباره تفاوت‌هایی که با دیگر رویکردهای عرفانی اشاره کردند هم باید بگویم که چنین چیزی درست است ما مشابهت‌ها با سایر رویکردهای عرفانی هم زیاد است. مفهوم تربتی اسلامی که در این مقاله آمده نیز برای بنده گنگ است و روشن نشده آیا منظور جناب آقای بهشتی، خودتربیتی یا ناظر بر تربیت مدرسه‌ای است چراکه این دو موضوع با هم متفاوت هستند.

 

وی اظهار کرد: علاوه بر این موارد، آنچه ایشان در متن نوشته بودند با آنچه ارائه کردند تفاوت‌هایی داشت. به نظر می‌رسد ایشان مرید و شیفته امام(ره) هستند که این شیفتگی در متن علمی منجر به سوگیری می‌شود لذا نمی‌توانیم به درستی قضاوت و ارزیابی کنیم چراکه باعث می‌شود چشم انسان بسته شود و بسیاری از چیزها را نبیند و اجازه هم ندهد دیگران ببینند، بنابراین معتقدم این سوگیری نباید اتفاق بیفتد. از سوی دیگر نسبت توحیدی که اشاره کردید با وحدت وجود که در عرفان مطرح است را مشخص نکردید درحالیکه باید این موضوع به خوبی مشخص می‌شد.

 

عضو هیئت دانشگاه شیراز یادآور شد: همچنین به فطرت و عشق به کمال مطلق اشاره کردید، اما به همین بسنده‌ کرده‌اید و نگفته‌اید که این عشق از کجا ناشی می‌شود. شما بسیار راحت از این مسائل گذشته‌اید، در حالی‌که اینها مسائل بنیادی تحقیق شما هستند. از سوی دیگر مفهوم تعلیم و تربیت، حوزه عمل است و صرفاً حوزه نظر نیست که بخواهیم سخنانی درباره آن بیان کرده بدون اینکه راهکارهای عملی آن را ارائه دهیم.

 

وی گفت: به لحاظ روشی گاهی آرای یک اندیشمند یا فیلسوف و گاهی شخصیت وی را بررسی می‌کنیم، اما لزوما شخصیت یک اندیشمند بیانگر آرای وی نیست. خیلی وقت‌ها آنچه انسان‌ها می‌نویسند با آنچه در زندگی برای آنها اتفاق می‌افتد حتماً یکی نیست، بنابراین استنادات متفاوت می‌شود. نکته دیگر درباره روش مطالعه شما این است که برای من مشخص نشد رویکرد روشی شما توصیفی یا توصیفی - تفسیری یا توصیفی - تشریحی است. لذا معتقدم باید به صورت آکادمیک و علمی به این موضوع بپردازد.

 

 

در ادامه محمد فتحعلیخانی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه به ایراد سخنرانی پرداخت و گفت:  مطالبی که جناب آقای بهشتی اشاره کردند از زاویه‌های مختلفی قابل بحث است. زاویه‌ای که دکتر شمشیری انتخاب کردند عمدتاً در حوزه روش و نگارش تحقیق بود که برای آقای دکتر بهشتی بسیار سودمند است تا کار خود را به شکل بهتری تکمیل کنند. معتقدم وقتی تحقیقی دارای قیودی همانند عرفانی و اسلامی است باید این موضوع رعایت شود که حاصل حرف و آخرین مطلبی که به نظر محقق می‌رسد به روشنی بیان شود. به نظر آقای بهشتی، حضرت امام به اسلام و تربیت از منظری عرفانی نگاه کرده است و اگر به مطالب امام مراجعه کنیم می‌توانیم این موارد را مشاهده کنیم بنابراین باید به صورت موردی بگوییم فلان موارد، ظرفیت‌هایی هستند که در اندیشه عرفانی امام وجود دارد.

 

وی افزود: اگر هم صحبتی به نگرش امام خمینی(ره) منسوب می‌شود نیاز به ارجاع نیز دارد. مورد دیگر اینکه مدعی شده‌اید اندیشه امام خمینی(ره) چنین ظرفیت‌هایی را پیش روی تعلیم و تربیت قرار داده است که از اسلام گرفته شده است اما این بسیار کلی است و باید جزییات آن بیان شده و مستندات آن همانند آیات قرآن ذکر شود.

 

فتحعلیخانی بیان کرد: بنابراین معتقدم باید ظرفیت‌ها، نسبت آن به امام خمینی(ره) و اینکه این ظرفیت‌ها ناشی از اندیشه عرفانی امام بوده بیان شود. در این شرایط می‌توانیم انتظار داشته باشیم ظرفیت‌هایی که شناسایی می‌شوند در عرصه عملی نیز مورد استفاده قرار گیرند.

 

در ادامه حجت‌الاسلام بهشتی به ایراد سخنرانی پرداخت و گفت: در این نوشته صرفاً به یک فهرست بیان شده و همه موارد به صورت کامل تشریح نشده است، اما لازم است ذکر کنم که خیلی تأسف خوردم از این مسئله که اولین عبارتی که در این نوشته بود مورد توجه قرار نگرفته است. ما زیاد با صحیفه امام کاری نداشتیم بلکه آثار مکتوب مورد توجه ما بوده است. مسئله دیگر اینکه متدولوژی ما به صورت استنتاجی – توصیفی - تحلیلی بوده است.

 

وی افزود: مسئله دیگر اینکه امام(ره) مطالبی را به مطالب ملاصدرا اضافه کرده است و از جمله اینکه گفته‌اند هیچ عرفانی به پای آنچه در ادعیه و مناجات است نمی‌رسد. نظر امام در مورد وجود نیز، کثرت حقیقیه و وحدت حکمیه است یعنی کثرت را پذیرفته اما همه موجودات مظاهر حق تعالی هستند و بنده به صورت صریح به این موضوع اشاره کرده‌ام.

 

بهشتی اظهار کرد: در مورد شیفتگی خودم به امام(ره) نیز باید عرض کنم گاهی شیفتگی متعالی است و گاهی نیز شیفتگی، راه را می‌بندد اما شیفتگی بنده متعالی است و بدین معنی نیست به هرچه ایشان فرموده صحه بگذارم، بلکه از برخی موارد رد شده‌ام و این باید مورد توجه قرار گیرد.