نحوه برخورد امام رضا(ع) با روایات مشکل؛ از تبیین تا انکار

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین یاسین پورعلی، پژوهشگر و حدیث‌پژوه حوزوی، 19 فروردین ماه در نشست علمی «شیوه‌های حل مشکل الحدیث عیون اخبار الرضا(ع)»، گفت: حدیثی که مفهوم ظاهری ارائه شده در آن شامل مطالب پیچیده‌ای است که مخاطب در نمی‌یابد و یا با یافته‌های پیشینی ما ناسازگار است، مشکل الحدیث گفته می‌شود.

وی افزود: از بیشتر ائمه(ع) در تبیین احادیث مشکل، مطالبی رسیده است؛ امام علی(ع) احادیث پیامبر و ائمه بعدی هم احادیث ائمه قبلی را تبیین کرده‌اند و امام رضا(ع) هم احادیث مشکل ائمه ماقبل خود را؛ مثلا از امام علی(ع) در مورد روایت پیامبر پرسیدند که «غَیِّرُوا الشَّیْبَ وَ لَا تَشَبَّهُوا بِالْیَهُودِ» و امام آن را تبیین کردند. یا امام سجاد(ع) حدیث «من کنت مولاه» را تبیین فرمودند البته شدت و ضعف دارد. در مورد امام صادق(ع) موارد متعدد است مثلا در مورد حدیثی که پیامبر فرمود: «الست اولی ...» آیا من به شما از خودتان سزاوارتر نیستم، را تبیین کردند.

پورعلی بیان کرد: در دوره امام رضا(ع) اوج مباحث کلامی و تضارب آراء بوده و امام به سؤالات مردم در بحث مشکل الاحادیث پاسخ می‌دادند که البته این سؤالات گاهی از ائمه قبلی هم پرسیده شده بود و ائمه جواب داده بودند. تبیین احادیث اجداد طاهرین ائمه از جمله وظایف ایشان بود و اصحاب ائمه هم طوری تربیت شده بودند که به سؤالات مردم از جمله مشکل الاحادیث پاسخ می‌دادند؛ کسانی مانند یونس عبدالرحمان، محمدبن سنان. همچنین این اصحاب طوری تربیت شده بودند که هر حدیثی را که احساس می‌کردند، مشکلی دارد سراغ امام رفته و تبیین آن را درخواست می‌کردند نه اینکه همینطوری بپذیرند.

وی با بیان اینکه ائمه برای تبیین احادیث مشکل و یا معضل، شاگرد تربیت کرده بودند، افزود: مشکل الحدیث امری نسبی بوده و ممکن است برای فردی حدیثی مشکل تلقی شود ولی برای استاد دیگری این طور نباشد؛ البته قرائنی و اماراتی در این زمینه وجود دارد؛ مثلا  اگر حدیثی مورد شرح زیادی از سوی متکلمان، فلاسفه و علما مواجه شود می‌تواند مشکل باشد؛ اماره دیگر سؤال روات از محضر ائمه(ع) است یعنی مشکلی در حدیث بوده که صحابی سراغ امام رفته و جویای تبیین آن شده است.

شیوه تبیینی

پورعلی با اشاره به رویکردهای مواجهه با احادیث مشکل، اضافه کرد: چند رویکرد را می‌توان تصور کرد؛ یکی شیوه تبیینی است که قرینه‌های محکم عقلی و نقلی را برای آن می‌آوریم؛ دیگری شیوه تأویلی است؛ مثلاً در احادیث آمده با بانوان مشورت و بعد مخالفت کنید، شمس تبریزی گفته در اینجا منظور کنایه از نَفس است، یعنی در تصمیم‌گیری اسیر هوای نفس نشوید.

پورعلی بیان کرد: البته اگر تأویل‌گر امام معصوم باشد می‌پذیریم ولی اگر غیرمعصوم باشد نمی‌پذیریم. حدیثی از پیامبر است که با ایام دشمنی نکنید تا ایام با شما دشمنی نکند؛ از امام هادی(ع) پرسیدند منظور از این ایام چیست؟ امام فرمودند: نحن «الایام».

وی افزود: شیوه سوم شیوه توقف است؛ یعنی حدیث را نمی‌فهمیم بنابراین فهم آن را باید به خود اهل بیت(ع) برگردانیم مانند حدیث طینت؛ البته توقف در مورد اهل بیت معنا ندارد همچنین شیوه دیگر هم انکاری است یعنی محدثان وقتی بوی جعل و تحریف از حدیثی دیده‌اند آن را منکر شدند.

پورعلی به ذکر مثال‌هایی پرداخت و بیان کرد: نقل شده وقتی پیامبر(ص) امام علی(ع) را به امامت منصوب فرمودند، عده‌ای از ملائکه و مردم آن را نپذیرفتند و خداوند آنها را به شکل قورباغه مسخ کرد؛ امام رضا(ع) فرمودند این افتراست؛ ملائکه، رسل خدا مانند موسی و عیسی و سایر انبیاء(ع) هستند و ملائکه کجا و این سخنان کجا؟. روایت دیگری بیان شده است که از امام پرسیدند مردم می‌گویند ستاره زهره زنی بوده که هاروت و ماروت با او زنا کردند و ستاره سهیل هم عشار بود و به زور از مردم مالیات می‌گرفت؛ امام فرمود اینها دروغ است و سهیل و زهره، دو ستاره هستند، امام قاعده کلی فرمود که اگر خدا بخواهد دشمنش را مسخ و یا عذاب کند آنها را به شکل نور نمی‌آفریند.

وی افزود: حدیث دیگری از ابراهیم بن ابی محمود نقل است که مردم نقل می‌کنند پیامبر فرمود خداوند هر شب جمعه به آسمان این دنیا می‌آید؛ امام خیلی ناراحت شدند و فرمودند خدا اینها را لعنت کند که دروغ بر پیامبر می‌بندند، پیامبر فرمودند که خداوند ملائکه را در شب‌های عادی در ثلث آخر و در شب جمعه در ثلث اول می‌فرستد.

عناد نسبت به اهل بیت(ع)

پور علی تصریح کرد: روایت دیگر نقل است که اهل تسنن به ما نسبت مشبهه و جبر می‌دهند زیرا از اجداد شما روایاتی رسیده که می‌گویند شیعیان این حرفها را زده‌اند، امام پرسیدند که این اخبار از ائمه زیاد است یا از پیامبر و وقتی راوی گفت از پیامبر(ص) ایشان فرمودند: پس چرا نمی‌گویند که پیامبر قائل به جبر  و مشبهه بود؟ اگر این را به پیامبر نسبت نمی‌دهند پس چرا به اجداد ما نسبت می‌دهند و این نشانه لجاجت و عناد آنها است؛ امام فرمودند این احادیث را غُلات درست کرده‌اند.

وی با بیان اینکه اصل رفع مشکل الحدیث شیوه تبیینی است و نه انکاری، افزود: گاهی امام به تقطیعات روایات اشاره کرده است، مثلا حسین بن خالد گفته از امام پرسیدم که اهل تسنن می‌گویند خدا آدم را علی صورته خلق کرد یعنی شبیه خود آفرید؛ امام فرمودند که اول این حدیث یعنی شأن صدور آن حذف شده است؛ دو نفر فحش می‌دادند و پیامبر این دو نفر را دید که به هم فحش می‌دهند، یکی فحش می‌داد که قبح الله وجهک و وجه من یشبهک؛ یعنی خدا چهره تو و کسانی که شبیه تو هستند را سیاه کند؛  پیامبر به آن فرمودند که ان الله خلق آدم علی صورته؛ یعنی فرمایش پیامبر ناظر به این مسئله است.

وی اضافه کرد: همچنین روایت از امام صادق(ع) نقل شده است که گفته‌اند وقتی امام زمان بیاید فرزندان افرادی که امام حسین(ع) را کشتند، هم می‌کشد، راوی این مطلب را از امام رضا(ع) پرسید و امام فرمودند: بله درست است چون ذریه آنها به فعل پدرانشان راضی بودند و به آن افتخار می‌کردند و هر کسی به فعل افراد دیگر راضی باشد گویا آن را انجام داده است. اینکه امروز برخی به اعدام منافقان ایراد می‌گیرند می‌توانند مشمول چنین افرادی باشند. امام تأکید کردند اگر کسی را در مشرق بکشند و من در مغرب خوشحال شوم شریک در گناه آنان خواهم بود. 

پورعلی اضافه کرد: راوی خدمت امام رضا(ع) رسید و پرسید از اجداد شما نقل است که اگر کسی جماع کند و یا غذا بخورد باید کفاره جمع بدهد در حالی که روایات دیگری وارد شده که باید کفاره واحد بدهد، امام فرمودند: آن موردی که گفته سه کفاره دارد چون از حرام روزه را باطل کرده و مورد بعدی از حلال. یا از امام پرسیدند که نظر شما در مورد اینکه گفته شده مؤمنان خدا را در بهشت ملاقات و زیارت می‌کنند چیست؟ امام فرمودند که خداوند طاعت پیامبر و زیارت او در دنیا و آخرت را زیارت خود نامیده و فرموده هر کسی پیامبر را اطاعت کند خدا را اطاعت کرده و هر کسی هم پیامبر را زیارت کند خدا را زیارت کرده است بنابراین منظور از زیارت خدا در بهشت زیارت رسول الله است.