آمیختگی اصول اخلاقی با گزاره‌های علمی و فلسفی قرآن
مدرس حوزه و دانشگاه گفت: قرآن در کنار مباحث فلسفی، حقوقی و دیگر موارد هرگز از مسائل اخلاقی دور نشده است. این درهم تنیدگی و آمیختگی مباحث قرآنی، یکی از ویژگی‌های شگفت‌انگیز قرآن و از نشانههای اعجاز این کتاب الهی است.
حجت‌الاسلام والمسلمین سید علی اکبر حسینی، عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم، طی ارسال دهمین یادداشت خود به خبرگزاری ایکنا از قم در خصوص جایگاه قرآن در تحول اخلاقی انسان سخن گفت که در این یادداشت آمده است:
قرآن سخن خدایی است که ساختار وجودی انسان و مکانیزم‌های تحول اخلاقی انسان را به خوبی می‌شناسد، هدف اصلی نزول قرآن نیز عبودیت و تحول اخلاقی است. با توجه به دو اصل یاد شده، قرآن را باید آئین نامه تحول اخلاق نامید.
در این آیین‌نامه اخلاقی، که خدا آفریینده آن است، تفاوتهای آشکاری را میان قرآن با نگاشتههای اخلاقی دیگر شاهد هستیم؛ در آیه 58 سوره فرقان برخی اوصاف خداوند مانند: سرمدی و ازلی بودن وجود خداوند بیان شده است که موضوعی کاملا فلسفی است؛ اما ضمن بازگویی این اصل فلسفی، نکات اخلاقی را نیز یادآور می‌شود.
به عبارت دیگر این موضوع فلسفی کاملا به اصول اخلاقی آمیخته است «وَ تَوَكَّلْ عَلىَ الْحَىّ الَّذِى لَا يَمُوتُ». به همین دلیل پس بیان سرمدی و ازلی بودن خداوند، شاهد یادآوری سه دستور اخلاقی هستیم. 1. توکل کردن بر خداوندی که سرمدی و ازلی است. 2. ترغیب بندگان به تسبیح و تنزیه خدا. «وَ سَبِّحْ بحِمْدِهِ» که دو نمونه از احکامِ اخلاقِ بندگی است. 3. انذار و نهی از فروافتادن در گرداب گناه «وَ كَفَى بِهِ بِذُنُوبِ عِبَادِهِ خَبِيرًا» که یکی دیگر از اصول اساسی اخلاقی است. و در پایان آیه با یادآوری آگاهی و علم خداوند به اعمالِ بندگان، بر لزوم پیروی از این سه دستور اخلاقی تکیه شده است.
یکی دیگر از نمونههای قرآنی آمیختگی مسأله انفاق است، انفاق در تعریفی رایج در جوامع بشری، دارای کارکردی اقتصادی است که به منظور تعدیل و تنظیم روابط اقتصادی و تأمین نیازهای تهیدستان تشریع شده است. اما با مروری بر آموزه‌های قرآنی مرتبط با مسأله انفاق، در می‌یابیم که این موضوع از ابعاد گوناگونی مانند بعد اخلاقی، بهداشتی، روانشناختی و ... مدار توجه قرار گرفته است.
خداوند در قرآن به موضوع زکات و تشریع آن پرداخته است: «خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَكِّيهِمْ بِها وَ صَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَ اللَّهُ سَميعٌ عَليمٌ؛ از اموال آنها صدقهاى (بعنوان زكات) بگير، تا بوسيله آن، آنها را پاك سازى و پرورش دهى! و (به هنگام گرفتن زكات،) به آنها دعا كن كه دعاى تو، مايه آرامش آنهاست و خداوند شنوا و داناست!» (توبه: 103). اما از این واجب فقهی به عنوان فضیلتی اخلاقی نیز یاد شده است. افزون بر آن آثار بهداشتی و روانشناختی انفاق را نیز بیان میکند. در این آیه خداوند انفاق را ابزاری برای تطهیر و پاکی روح انسان از آلودگی و وسیلهای برای آرامش و نوعی داد و ستد مستقیم با خداوند می‌داند.
در روایتی در بیان سیره امام سجاد (ع) گزارش شده است که ایشان هنگام کمک به نیازمندان، دست خود را پایین‌تر از دست نیازمند، می‌گرفت و وقتی حکمت این کار از آن حضرت میپرسند. میفرماید: دست نیازمندی که انفاق را در دست او قرار می‌دهیم، در حقیقت دست خدا است و گیرنده واقعی آن خداوند است. آن حضرت پس از این سخن آیه 84 سوره توبه را تلاوت می کند. «أَ لَمْ يَعْلَمُواْ أَنَّ اللَّهَ هُوَ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَ يَأْخُذُ الصَّدَقَاتِ وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ» و با این آیه برای رفتار خود مستند قرآنی ارائه می‌دهد.
آن دسته از آموزه‌های قرآنی که درکنار مباحث فلسفی، حقوقی، تاریخی، علمی، سیاسی و ... به هدایت و تربیت اخلاقی نیز پرداخته شده، فراوان‌اند. این درهم تنیدگی وآمیختگی مباحث اخلاقی با دانشهای دیگر یکی از ویژگی‌های منحصر بهفرد قرآن و از نشانههای اهمیت تربیت اخلاقی در این معجزه الهی است. با توجه به این آمیختگی مباحث قرآنی، مفسران برای کشف و اصطیاد نظریه قرآن، در موضوعات گوناگون مانند: انفاق، نماز، روزه، سیاست، نقاق و ... به تفسر موضوعی روی آوردهاند و نظر قرآن درباره موضوعی خاص را در سراسر قرآن پی‌جویی میکنند.
یک نکته مهم در بعد زیباشناختی قرآن این است؛ هنگامی که از زیبایی‌ها و جذابیتهای محتوای و اسلوب قرآن سخن میگوییم، هرگز به این معنا نیست که همه انسانهای بدون هیچگونه پیش شرطی قادر به درک ابعاد زیبایی شناختی قرآن هستند. چنانچه برای درک بسیاری از زیبایی‌ها بهویژه زیبایی‌های، فلسفی، ادبی، نیازمند ایجاد زمینههای لازم هستیم.
بنابراین، اینگونه نیست که همه انسانها قادر به درک زیبایی‌های سروده شاعران بزرگی مانند: حافظ و مولانا باشند. جناب حافظ در بیتی با ظرافت به این معیار زیبایی شناختی اشاره میکند.
کسی گیرد خطا بر نظم حافظ که هیچش لطف در گوهر نباشد.
حافظ، در این تک بیت، با تعریضی زیبا، می‌گوید: کسانی که زیبایی‌های اشعار مرا درنمییابند، هیچ بهرهای از لطافت و ظرافت روحی ندارند. این سخن درباره درک زیبایی‌ها و جذابیتهای قرآن نیز صادق است. کسانی که زمینههای لازم روحی را فراهم نیاوردهاند، قادر نیستند زیبایی قرآن را ادراک کنند.
درک زیبایهای قرآن سهم کسانی است که نوعی سازگاری روحی با تعالیم قرآن دارند. در قرآن شرایطی برای دریافت معارف قرآنی و درک زیبایی‌های آن بیان شده است؛ در میان شرایط و ویژگی‌های بازگو شده، مهمترین و اصلیترین شرط، حقگرایی و حقمحوری است (مائده: 83). به همین دلیل تنها گروهی از مومنان، تلاوت قرآن را دوست دارند و قرآن را بهترین مونس و همدم خود میدانند. محبوبیت قرآن از زبان بسیاری از امامان معصوم و شماری از پیروان شایسته آنان و اولیاء الهی گزارش شده است.
انتهای پیام
