زمان‌شناسی و توجه میرحامدحسین به نیازهای روز در تحقیقات کلامی / انتشار 50 جلد اثر در کنگره

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام و المسلمین محمدتقی سبحانی، رئیس بنیاد فرهنگی امامت و استاد حوزه و دانشگاه، پنجم مردادماه در نشست علمی «جایگاه علامه میرحامد حسین و کتاب عبقات الانوار در امامت‌پژوهی معاصر» از سلسله نشست‌های همایش «ترجمان غدیر» که از سوی دفتر قم بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی برگزار شد، گفت: شیعه دو جریان امامت‌پژوهی داشته است؛ سنت کلامی و سنت حدیثی؛ یکی از نقاط درخشان این سنت در قم ظهور کرد که در رأس آنها مرحوم محمدبن حسن صفار، شیخ مشایخ بسیاری از بزرگان، کلینی و شیخ صدوق بودند. در سنت کلامی، مخاطب اصلی مخالفان شیعه و مخاطب جریان حدیثی قاطبه درون شیعی بود.

سبحانی بیان کرد: در ادبیات کلامی رویکرد نقدنگاری رایج و نیز رویکرد محدثان دلایل‌نگاری است؛ ادبیات کلامی شیعه در قرون نخستین عمدتاً در مواجهه با معتزله بود و بعد از قرن 5 این مواجهه با اشاعره و ابن تیمیه و سلفیه صورت گرفت؛ ادبیات کلامی ما در حوزه امامت از دوره علامه حلی از رویکرد عقل‌گرایی به سمت حدیث‌گرایی پیش رفت و با وجود این تغییرات، شاهد تحولی جدی نبوده‌ایم. عدم تغییر مواجهه متکلمان ما در قرون بعد از 5 که معتزلی‌ها حذف شدند، باعث ایجاد خلأ شد و توسعه و رشد سلفیه و پیروان ابن تیمیه را در پی داشت.

وی افزود: ابن تیمیه بنیادهای نظریه معتزلی‌ها را رد کرد؛ در اینجا خلأ تاریخی از حدود قرن ششم تا یازدهم وجود آمد و آن خلأ، نبود ادبیات مناسب در مواجهه با اهل تسنن (متناسب با رویکرد اشاعره و سلفی‌ها که عمدتا حدیثی و تا حدودی مباحث تفسیری است) بود. از قرن 12 به بعد نقاط عطفی در بحث امامت‌پژوهی ایجاد شد، از جمله مدرسه لکهنو و میرحامد حسین در هند؛ این مدرسه تلاش کرد که با روشی جدید نظم امامت‌پژوهی کارآمدی را ایجاد کند که تاکنون باقی است.

اعجاز امامت‌پژوهی در دوره میرحامد حسین

سبحانی بیان کرد: یکی از اعجازهای شیعه در بحث امامت‌پژوهی در همین مقطع رخ داد و میرحامد حسین به لحاظ روشمندی و محتوا آثار گرانقدری را نگاشت. البته کسانی مانند قاضی نورالله شوشتری و سیددلدار علی هم کمک زیادی داشتند؛ سیددلدار علی وارد نجف شد و بعد از کسب معارف و بازگشت به هند، تولیدات او و شاگردانش مانند علامه میرحامد حسین از جمله عبقات الانوار، انگشت تعجب بزرگان نجف مانند صاحب جواهر و میرزای شیرازی را برانگیخت و سبب تجلیل از ایشان شد. آنان در گوشه‌ای از دنیا تحول ایجاد کردند که می‌توان امامت‌پژوهی را به دو مقطع قبل و بعد از علامه میرحامد حسین تقسیم کرد.

رئیس بنیاد فرهنگی امامت‌ تصریح کرد: قبل از سیددلدار علی جریان اخباری‌گری افراطی و تصوف فرقه‌ای رنگ اصلی جامعه شیعه شبه‌قاره است ولی به تدریج با تلاش‌های وی این رویکرد تغییر کرد؛ وی رهبر بزرگ شیعی است و فرزندان و خاندان او نظام خاندان شیعی را در قالبی جدید ایجاد کردند. بخشی از فعالیت‌هایشان فقهی و بخشی کلامی است. ایجاد انضباط و تدوین نظم علمی در کلام شیعه از کارهای مهم اوست و اولین اثر شیعی کلامی یعنی عمادالاسلام را نوشت که از نظر دایره تتبع در تاریخ شیعه بی‌نظیر است.

استاد حوزه و دانشگاه گفت: امتداد علمی و پژوهشی و همکاری جمعی از ویژگی‌های مهم مدرسه لکهنو است؛ در این مدرسه مباحث امامت نسل به نسل چرخیده تا به امروز رسیده و مایه افتخار شیعه است؛ این روحیه در خاندان سیددلدار علی و میرحامد حسین وجود دارد که نسل جدید روند نسل قبل را تداوم می‌بخشند و آن را تکمیل می‌کنند. شور و احساس وظیفه در این مکتب و خاندان موج می‌زند؛ یکی از سنت‌های خوبی که غربیان هم به آن اهتمام دارند مستندسازی است؛ میرحامد حسین نامه‌ها و دست‌نوشته‌ها را نسخه‌برداری و حفظ کرد تا ماندگار شوند.

توجه به نیازهای روز در مکتب میرحامد حسین

سبحانی تصریح کرد: زمان‌شناسی و توجه به نیازهای روز از دیگر ویژگی‌های مدرسه میرحامد حسین است؛ بزرگان این مکتب افراد با اخلاصی بودند و خودشان را خادم اهل بیت(ع) و امامت می‌دانستند. اغلب این بزرگان در معاش خود مانده بودند ولی تمرکز جدی بر مباحث امامت داشتند. وی تعبیری دارد که من آنقدر مشغول عبقات هستم که از پیرامون خود بی‌اطلاعم، حتی سفرهای وی علمی بود و جز امور ضروری زندگی دست از کار نمی‌کشید و وقتی در بستر بیماری افتاد می‌نوشت و آنقدر کتابها را روی سینه گذاشت و خواند که سینه او زخم شد.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی اضافه کرد: از نکات مهم دیگر این مکتب، توجه به میراث گذشته است؛ ما امروز از نوآوری سخن می‌گوییم، ولی نوآوری این نیست که میراثمان را کنار بگذاریم؛ کار این مدرسه مانند عبقات کاملا مشرف بر اندیشه‌های گذشته است. میرحامد حسین بسیاری از مدارک و منابع گذشته شیعه را می‌دانست و نقل می‌کرد.

استفاده از شاخه‌های علمی مختلف در مواجهه با مخالفان شیعه

وی افزود: کار مرحوم میرحامد حسین این بود که به مکتب مخالفان تشیع توجه کرد نه صرفا پاسخ به یک کتاب از اهل تسنن؛ وقتی وارد بحث می‌شد به تفاوت مبانی اهل تسنن و مذاهب مختلف آن اشراف داشت و براساس مبانی آنها به مخالفان پاسخ می‌داد. همچنین برای اثبات مدعیات از اصول فقه، رجال، کتاب لغت، اشعار عرب، تاریخ و ... استفاده می‌کرد که نشانه تسلط او به رشته‌های مختلف است.

سبحانی ادامه داد: توجه به ماهیت حدیث سنی، گونه‌شناسی در نزد هر کدام از مذاهب اهل تسنن و آشنایی با مبانی حدیثی اهل سنت از ویژگی‌های مهم میرحامد حسین و کتاب عقبات شمرده می‌شود؛ بحث اعتبارسنجی حدیث از مباحث دقیق در این کتاب است و تلاش کرده که اگر کسی مخالف صحت حدیث است به شبهه او پاسخ دهد. ایشان برای اثبات مفردات حدیث مانند مفهوم کلمه مولی به سراغ فهم صحابه و اشعار عرب و نظر دانشمندان اهل تسنن رفت و به شیوه اجتهادی تاریخی در بحث لغت کار کرده است. در ترکیبات هم چنین تتبعی دارد؛ سپس خانواده حدیث تشکیل می‌دهد و حتی در معنای حدیث به آیات ناظر به حدیث رجوع می‌کند.

استاد حوزه علمیه با تأکید بر اینکه همانطور که در فقه نیازمند اجتهاد مستمریم در کلام هم به آن نیاز داریم، اظهار کرد: به همین دلیل عبقات اثری اجتهادی و کلامی همانند اثر صاحب جواهر در فقه است. البته در سال‌های اخیر روش‌شناسی در آثار و تحقیقات طلاب مورد توجه بوده و آثار خوبی منتشر شده است. همچنین یک گروه روش‌شناس در پژوهشکده امامت اهل بیت(ع) بر روی روش‌شناسی علامه میرحامد حسین کار می‌کنند تا چاپ شود.

رئیس کنگره بین‌المللی میرحامد حسین با بیان اینکه 50 جلد اثر برای این کنگره منتشر شده یا در حال انتشار است، افزود: ما هیچ امامت‌پژوهی در دوره معاصر نداریم که مستقیم یا غیرمستقیم از عبقات استفاده نکرده باشد؛ همچنین امتداد اندیشه میرحامد حسین و بسط و تعمیق و تحکیم آن در حال انجام است ولی به یک کار جمعی نیاز داریم و متخصصان باید طی یکی دو دهه به بازشناسی این اندیشه بپردازند. میرحامدحسین الگوی ما در روش‌شناسی و محتواست و می‌توان از ادبیات و اخلاق پژوهش او بهره برد. شایسته است که گروهی سنت میرحامد حسین را احیا کنند.