پیامدهای قیام امام حسین(ع) برای فرهنگ دینی

به گزارش ایکنا، نهضت عاشورا به دلیل ماهیت خود، تأثیرات اجتماعی و فرهنگی شگرفی در میان مسلمانان و حتی جوامع غیر مسلمان جهان داشته است. اسلام‌خواهی، عدالت‌طلبی و ظلم‌ستیزی قیام امام حسین(ع) همواره الهام‌بخش انقلابیون و حرکت‌های اصلاحی در طول تاریخ بوده است. امام حسین(ع) با دست شستن از جان خود در طول تاریخ به یزیدیان زمان گوشزد کردند که هر جا و در هر جامعه‌ای که به حق عمل نشود و از باطل خودداری نشود، بدعت‌ها زنده و سنت‌ها نابود شود، هر جا که احکام خدا تغییر و تحریف یابد و حاکمان و زمامداران با زور و ستمگری با مردم رفتار کنند، در هر جامعه‌ای که ویژگی‌های جاهلیت را داشته باشد، آن جامعه، جامعه یزیدی بوده و مبارزه و مخالفت با مفاسد و آلودگی‌ها و آمران و عاملان آن، کاری حسینی خواهد بود.

انقلاب اسلامی ایران نیز انقلابی برگرفته از قیام امام حسین(ع) بود. یکی از مهمترین مشخصه‌های عاشورا پیوند دین و سیاست است. امام خمینی(ره) با الهام از این حرکت تاریخ‌ساز حسین‌بن علی(ع) نسبت به مسائل جامعه حساس بود و در برابر ظلم و ستم حکومت پهلوی قیام کرد. ایشان مردم ایران و جهان اسلام را به حمایت از دین خدا دعوت کرد و با شناخت دقیق از سیاست‌های استکبار جهانی در تحمیل و حمایت از حکومت پهلوی در ایران و مشابهت‌های فراوان این حکومت با حاکمان اموی، با الهام از فرهنگ عاشورا و بهره‌گیری از امر به معروف و نهی از منکر و تکلیف الهی که اساس شکل‌گیری حماسه عاشورای حسینی بود، نهضت اسلامی را پایه‌ریزی کرد و به مبارزه علیه رژیم سلطنتی پرداخت.

سیدمحمود نجاتی حسینی، دین‌پژوه و مدیر گروه دین انجمن انسان‌شناسی ایران، در گفت‌وگو با ایکنا، در رابطه با نتایج اجتماعی و پیامدهای قیام امام حسین(ع) برای فرهنگ دینی پس از شهادت آن حضرت، اظهار کرد: در مورد پرداختن به موضوع پیامدهای قیام امام حسین(ع) لازم است تا ابتدا به پیش‌درآمدهایی از این قیام که شامل روایت‌هایی از امام حسین(ع)، عاشورا و قیام کربلا است، اشاره شود. موضوع مهمی که در فرهنگ مذهبی یعنی همان فرهنگ اسلامی و تشیع وجود دارد، ایده‌ها و رویه‌ها هستند. ایده‌هایی که شکل می‌گیرند و روایت می‌کنند و رویه‌هایی که با این روایت‌ها ایجاد شده و کردار و رفتار اجتماعات و کنش‌گران دینی را شکل می‌دهند.

نجاتی‌حسینی با بیان اینکه باید روایت‌های مربوط به قیام حسین بن‌علی(ع)، عاشورا و کربلا را به عنوان آئین عاشورایی مورد توجه قرار دهیم، ادامه داد: در این زمینه روایت‌های گوناگونی از رخدادهای مربوط به حسین‌شناسی، منش، بینش و کنش حسین بن‌علی(ع) از زمان رسیدن به امامت تا ورود ایشان به مکه و ناتمام گذاشتن حج، حرکت امام(ع) به سوی مدینه و کوفه و توقف ایشان در میان راه وجود دارد. از طرف دیگر روایت‌های زیادی نیز راجع به رخداد عاشورا و دلاورمردی‌های امام(ع) و یاران ایشان در این روز وجود دارد.

مدیر گروه دین انجمن انسان‌شناسی ایران با بیان اینکه سه روایت و دیدگاه سنتی، مدرن و پست‌مدرن در رابطه با قیام امام حسین(ع) و تبعات و تأثیرات آن در سطح جامعه وجود دارد، گفت: روایت سنتی که از رخداد عاشورا وجود دارد شامل مجموعه روایاتی است که از سده اول با مقتل‌هایی همچون مقتل ابی‌مخنف آغاز شده و طی سده‌های بعدی با مقاتل و نوشته‌هایی همچون مقتل ابن‌طاووس در سده چهارم و روضة‌الشهدای ملا حسین واعظ کاشفی ادامه پیدا می‌کند که کتاب روضةالشهدا تأثیرات فراوانی در جامعه شیعی به جا گذاشت، به طوری که نام‌گذاری مجالس عزاداری امام حسین(ع) به مجالس روضه‌خوانی، براساس همین کتاب انجام شده است.

وی در ادامه سخنان خود تصریح کرد: روایات موجود در این کتاب فارغ از انتقاداتی که بدان وارد می‌شود، به قدری محکم و قابل استناد است که از متن آن در مجالس عزاداری، نوحه‌خوانی و مرثیه‌سرایی استفاده شده و به همین دلیل با گذشت چندین قرن از زمان نگارش این کتاب و در جهان مدرن امروزی نیز هنوز از مراسم عزاداری امام حسین(ع) با عنوان مجالس روضه‌خوانی یاد می‌شود.

روایت مدرن از رخداد عاشورا

نجاتی‌حسینی با اشاره به دیدگاه و روایات مدرن از رخداد عاشورا، اظهار کرد: روایات مدرنی نیز از حادثه عاشورا ارائه شده است که بیشتر بر روی نتایج، تبعات و قرائات جدید از این واقعه استوار است. یکی از این قرائات جدید که تا اندازه‌ای قرائتی بینابینی میان روایات سنتی و مدرن است، روایت مرحوم شهید مطهری از این واقعه عاشوراست که با عنوان «حماسه حسینی» از مجموعه سخنرانی‌های ایشان در این زمینه منتشر شده است. شهید مطهری در سخنرانی‌های خود به انگیزه‌ها و پیامدهای قیام امام حسین(ع) می‌پردازد و سعی دارد تا قرائت جدیدی از عمل امام حسین(ع) و انگیزه‌های ایشان برای مبارزه با ظلم و ستم درجهان کنونی ارائه کند.

مدیر گروه دین انجمن انسان‌شناسی ایران بیان کرد: چنین دیدگاه مدرنی در رابطه با موضوع عاشورا و قیام امام حسین(ع) در سخنان و بیانات مرحوم شریعتی نیز وجود دارد و با اینکه نقدهای زیادی در مورد وی وجود دارد، نگاه این متفکر اسلامی به رخداد عاشورا که در سخنرانی‌های وی در مسجد جامع نارمک به وضوح مشخص است، نگاهی امروزی بوده و به دنبال این است که امروز چگونه می‌توان انگیزه‌ها و علل قیام امام حسین(ع) را به امر معاصر تبدیل کرد و با تکیه بر انگیزه‌های حسینی، به جنگ با ظلم، نابرابری و بی‌عدالتی در جهان معاصر رفت.

وی تصریح کرد: طبق دیدگاه مدرنی که از عاشورا و قیام امام حسین(ع) وجود دارد و در بیانات اشخاصی همچون شهید مطهری و مرحوم شریعتی نیز دیده می‌شود، می‌توان از قیام حسین(ع) و انگیزه‌های آن برای مقابله با ستم و بیداد در جهان امروز استفاده کرد و به مبارزه با بی‌عدالتی و ظلم و فساد در تمامی نظام‌های امروزی حتی نظام‌های سکولار و یا نظام‌هایی که مدعی دین هستند، پرداخت.

نجاتی‌حسینی با اشاره به تأثیرات فرهنگی و اجتماعی قیام امام حسین(ع) و خوانش مدرنی که از این قیام می‌شود، اظهار کرد: طبق قرائتی که مرحوم شریعتی از قیام امام حسین(ع) دارد، امام حسین(ع) فقط به دلیل مسائل سیاسی وارد عرصه قیام بر ضد دستگاه ظلم و فساد بنی‌امیه نشد، بلکه قیام حسین(ع) سرشار از حقایق و انگیزه‌‎های اجتماعی و فرهنگی همچون مبارزه با ظلم و ستم و مهمتر از آن مبارزه با تحریف و بدعت در دین است، مسئله‌ای که به صراحت در خطبه‌های ایشان وجود دارد.

مدیر گروه دین انجمن انسان‌شناسی ایران بیان کرد: بنابراین در رابطه با پیامدهای قیام امام حسین(ع) باید بر روی دو کارکرد مهم سیاسی و اجتماعی این قیام تمرکز کرد. پس از شهادت امام حسین(ع) و یاران ایشان، بلافاصله قیام‌های فراوانی در همان سده اول اسلامی شکل گرفت که یکی از آن‌ها، قیام مختار بود که با انگیزه انتقام‌جویی از قاتلان امام حسین(ع) آغاز شد. همچنین، به تدریج قیام‌های فراوانی از سوی علویان با الهام از قیام امام حسین(ع) برپا شد که همگی با شکست مواجه شدند.

وی افزود: دامنه تأثیر قیام حسین بن علی(ع) به حدی گسترده بود که قیام سربداران در قرن ششم هجری نیز انگیزه‌ای حسینی داشت و رهبران این قیام سعی داشتند تا با الهام و بازخوانی قیام امام حسین(ع)، به مبارزه با ظلم و ستم مغولان بپردازند. یکی از پیامدهای عاشورا تأثیرات آن بر قیام‌های شیعیان در طول تاریخ بود؛ به‌طوری که تبعات و انگیزه‌های آن پس از شش قرن به شیعیان سبزوار منتقل می‌شود و آن‌ها با الهام از این قیام، به جنگ با مغولان می‌روند. شیخ خلیفه به عنوان فقیه شیعی و رهبر معنوی قیام سربداران این‌گونه فتوا می‎دهد که باید از حسین بن‌علی(ع) برای مبارزه با ظلم، کفر و شرک مغولان الهام گرفت.

روایت پست‌مدرن از واقعه عاشورا

نجاتی‌حسینی در ادامه به روایت پست‌مدرن از واقعه عاشورا اشاره و بیان کرد: در این نوع خوانش از رویداد عاشورا، سعی می‌شود تا با جابجایی قطعات تاریخی، نوعی بازخوانی جدید از حادثه عاشورا ارائه شود. دین‎پژوهان شیعی در این شیوه خواسته یا ناخواسته، با بهره‌گیری از پلتفرم‌های رسانه‌های دینی قطعاتی از تاریخ رخداد را جابجا کرده و بازخوانی جدیدی از واقعه حسین بن‌علی(ع) ارائه می‌کنند.

مدیر گروه دین انجمن انسان‌شناسی ایران در پایان سخنان خود تصریح کرد: زیباترین جلوه این نوع روایت، فیلم «روز واقعه» است که دارای دیالوگ‎های بسیار قوی است. یکی از این دیالوگ‌ها مربوط به گفت‌وگوی راوی ماجرا به عنوان نقش اصلی فیلم با فرد ساکن معبد بت‌هاست. فرد مسیحی و نقش اصلی فیلم در این دیالوگ از ساکن معبد بت‌ها سؤال می‌کند که وقتی حسین بن‌علی(ع) به اینجا رسید و بت‌ها را مشاهده کرد، چه کرد؟ فرد ساکن معبد بت‌ها در پاسخ چنین گفت که امام(ع) به بت‌ها سنگ نزد و چنین فرمود که چگونه به این بت‌های مرده سنگ بزنم در حالی که جهان پر از بت‌‎های زنده است. بنابراین، در روایت‌های پست مدرنی که از واقعه عاشورا بیان می‌شود، با تکه‌تکه کردن واژه‌ها و دیالوگ‌ها و بکارگیری تکنیک‌هایی مانند کلاژ و ... خوانش جدیدی از این واقعه ارائه می‌شود.