سیر تاریخی عزاداری امام حسین(ع) / دور از دینداری و معطوف به تحریک عواطف شده‌ایم

به گزارش ایکنا، نشست مجازی «مروری بر تاریخ تطور مناسک عزاداری حسینی» از سلسله نشست‌های خانه قرآن و عترت سیده نفیسه(ع) شامگاه 25 مردادماه با سخنرانی فروغ پارسا، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.

در این نشست پارسا به تشریح روند تغییرات ایجاد شده در مناسک عزاداری حسینی طی 15 قرن پس از شهادت امام حسین(ع) پرداخت و گفت: مناسک، آداب و رسوم ظاهری عقاید مذهبی و بخش اعمال و نمودهای ظاهری دین است.

رئیس پژوهشکده مطالعات قرآنی با اشاره به اینکه مناسک در همه ادیان توحیدی و غیر توحیدی وجود دارد، گفت: در همه ادیان نهادهای پر قدرتی به لحاظ اجتماعی و سیاسی از برپایی و اقامه این مناسک پاسداری می‌کنند. همچنین اهمیت مناسک دینی موجب شده بسیاری از جامعه‌شناسان از جمله دورکیم به سراغ تحلیل مناسک بروند. به اعتقاد دورکیم مناسک قدرت اخلاقی جامعه را آشکار و احساس اخلاقی جامعه را تقویت می‌کند و کارکرد اجتماعی و سیاسی ویژه دارد که در زمان‌های مختلف بروز پیدا می‌کنند. دورکیم مناسک عزاداری را صورتی از مراسم جمعی می‌داند که جوش و خروش احساسی را در گروه‌های اجتماعی پدید و وجدان انسان‌ها را به حرکت در می‌آورد.

وی اضافه کرد: در اسلام با نماز، روزه، حج و مناسک مختلف مواجه هستیم که هر کدام برآمده از باورها و اعتقادی است که در متون بیان شده است. البته مناسک عزاداری معطوف به مذهب شیعه است و بیشترین عزاداری نیز مربوط به برپایی عزای حضرت امام حسین(ع) است.

پارسا در ادامه به بیان روند تاریخی شکل‌گیری مناسک عزاداری امام حسین(ع) پرداخت و گفت: پس از شهادت امام حسین(ع)، عزاداری اهل بیت(ع) شکل گرفت، به طوری که در مسیر بازگشت به مدینه در جایگاه‌های مختلفی انجام و حضرت زینت(س) و امام سجاد(ع) مراسم عزاداری برپا و خطبه‌های پرشور و آتشینی برای مردم مطرح می‌کنند که در این خطبه‌ها در پی بیان روش اعتقادی امام حسین(ع) و دلایل قیام آن حضرت هستند و تلاش می‌کنند مردم را به عمق فاجعه دردناکی که صورت گرفته آگاه کنند.

بیان احادیث در اهمیت عزاداری برای امام حسین(ع)

وی ادامه داد: بعد از این دوره، با احادیثی مواجه هستیم که امام سجاد(ع)، امام باقر(ع) و امام کاظم(ع) در خصوص ثواب و اهمیت عزاداری بر امام حسین(ع) مطرح می‌کنند. تا پایان دوران اموی و ظهور دوره عباسیان نیز همچنان با فشارهایی که بر اهل بیت(ع) و شیعیان وجود دارد مواجهیم که موجب می‌شود عزاداری آنچنان صورت نگیرد و اهل بیت پنهانی عزاداری کنند. تنها در دوران امام صادق(ع) به دلیل اینکه امویان مشغول مبارزه با عباسیان هستند، آزادی عملی ایجاد می‌شود که امام صادق(ع) بین شیعیان خود مراسم نوحه‌خوانی برگزار می‌کنند.

این استاد دانشگاه در خصوص عزاداری در دوران عباسیان هم گفت: در این دوران هم با فشار و اختناق‌ مواجه هستیم. متوکل عباسی چندین بار عتبات را مورد هجوم قرار داده و در این دوران مراسم به صورت نوحه‌خوانی و سرودن اشعاری است که برخی از دوستان اهل بیت(ع) مطرح می‌کنند؛ در واقع در این دوران با عزاداری به شکل دسته جمعی مواجه نیستیم.

آغاز رسمی مراسم عزاداری در سده چهارم هجری

وی اظهار کرد: نخستین مراسم عزاداری سده چهارم هجری با روی کار آمدن آل بویه شکل گرفت که به تشیع آزادی عمل دادند و اولین کسانی بودند که عزاداری را رسمیت بخشیدند. در همین دوره تاریخی است که همدانیان در سوریه و فاطمیان در مصر هم به عزاداری اباعبدالله(ع) اهمیت می‌دهند.  

وی تشریح کرد: ابن اثیر می‌گوید مدل عزاداری آنان به این شکل است که بازارها تعطیل می‌شوند، شیعیان به صورت دسته جمعی عزاداری می‌کنند و زنان موی پریشان و چهره سیاه می‌کنند. در این دوران معزالدوله در سال 352 هجری دستور برپایی عزاداری در عاشورا را می‌دهد، بعد از معزالدوله برپایی عزاداری تداوم پیدا می‌کند.

آزادی عمل برای عزاداری در دوران مغول

پارسا به ظهور حکومت‌های اهل تسنن و جلوگیری از برپایی عزاداری در این روند تاریخی اشاره کرد و گفت: حکومت‌های سنی عزاداری را بدعت می‌دانند و سده پنجم و ششم هجری عملاً با مرثیه‌سرایی بین شاعران شیعی گسترش پیدا می‌کند. در سده هفتم نیز با حمله مغول مواجهیم که در ادامه ایلخانان تشیع را انتخاب کرده و از سال 702 تشیع برای برپایی عزاداری امام حسین(ع) آزادی عمل پیدا می‌کند و مراسم عزاداری برپا می‌شود و شاعران شیعه با سرودن مصائب عاشورا مرثیه‌سرایی می‌کنند و نوحه خوانی، سرودن اشعار حزن‌انگیز و ادبیات آئینی تقویت می‌شود.

وی افزود: در این دوران مراسم کارکردهای مختلفی داشته که یکی تبلیغ تشیع بوده است. در آن تاریخ تمام نواحی ایران شیعه مذهب نبودند و این عزاداری‌ها محملی برای تبلیغ تشیع بوده است. آنچه در تاریخ از سده ششم تا هشتم با آن مواجه هستیم این است که به مبانی فکری و فلسفی عاشورا، شخصیت امام حسین(ع)، ابعاد حماسی و ایدئولوژیک قیام توجه نمی‌شود و صرفاً به ابعاد عاطفی و احساسی واقعه توجه می‌شود و می‌بینیم که در این مراسم بُعد سوگواری و عزاداری غلبه دارد و گفته شده در این ایام حتی از احادیث جعلی استفاده می‌شده است.

حکومت صفویان؛ نقطه عطف تاریخ عزاداری

دانشیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی نقطه عطف تاریخی مراسم عزاداری امام حسین(ع) را پیدایی حکومت صفویان در سده 10 هجری دانست و گفت: شاه اسماعیل صفوی سال 906 هجری قمری به مذهب تشیع رسمیت بخشید و از بروز هرگونه مراسم غیر شیعی جلوگیری کرد و گفته شده حتی برای مذاهب دیگر فشارها و تنگناهایی قائل بود.  

وی تشریح کرد: عزاداری امام حسین(ع) در دوران صفویان شکل رسمی و حکومتی پیدا کرد. در این دوران با تحول و تطور خاصی در آداب عزاداری مواجه می‌شویم. آداب شیعی که در این دوران رسم شد شمایل گردانی بود. در این دوران مداحی با شمایل گردانی همراه بوده و بدون توجه به فلسفه عاشورا با غلبه بحث‌های عاطفی سوگواری در محرم اقامه می‌شده است. ویژگی دیگری که عزاداری در دوران صفویان دارد پیدا شدن ابزار خاص برای عزاداری و آئین‌های جدید است.

پارسا ادامه داد: دسته‌های عزاداری پیش از این ابزار خاصی نداشتند اما در دوران صفویه علم، کتل، بیرق و ... به دسته‌های عزاداری اضافه شد. رسم‌های جدیدی هم در دوره صفوی ایجاد شد مثل تیغ زنی، قفل زنی، قمه زنی، سنگ زنی و ... که پیش از این وجود نداشته است. عزاداری در دوران صفویان اهمیت پیدا کرد به گونه‌ای که حتی جنگ هم تعطیل می‌شد و شاهان صفوی اهمیت زیادی برای عزاداری ائمه(ع) قائل بودند.

وی با اشاره به اینکه دورکیم مطرح کرده بود که عزاداری نقش ویژه‌ای در ایجاد وحدت و یکپارچگی ملی دارد، گفت: در دوران صفوی این ایجاد وحدت را می‌بینیم. در دوران زندیه و قاجاریه هم اهمیت عزاداری همچنان ادامه دارد. قاجاریان هم به نوعی سعی می‌کردند که مبنای مشروعیت خود را از شیعه بگیرند و به همین دلیل عزاداری اهمیت زیادی برای آنها داشته است.

ظهور اولین نمونه‌های شبیه‌خوانی در دوران قاجار

دانشیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در خصوص ویژگی عزاداری در دوره قاجاریه نیز گفت: اولین نمونه‌های شبیه‌خوانی در دوران قاجاریه انجام شده است و تعزیه‌گردانی در دوران فتحعلی شاه مطرح شد. برخی گفته‌اند ریشه اصلی تعزیه بازتولید اسلامی آئین سیاوشان است. برخی هم معتقدند آئین تعزیه بازآفرینی ایرانی ـ اسلامی مصائب حضرت مسیح(ع) است. در دوران قاجار مناسک عزاداری و اجرای تعزیه‌خوانی گسترش پیدا می‌کند و تکیه‌های حکومتی در این دوران ساخته می‌شود.

وی اضافه کرد: به ویژه در دوران ناصرالدین شاه تعزیه رونق زیادی پیدا می‌کند و وعظ و خطابه کمتر مورد توجه بوده است. به دلیل ماهیت نمایشی تعزیه، علاقه عموم به آن نیز بیشتر بوده است. رونق شبیه‌خوانی نیز در این دوران رخ داده و روضه خواندن زنان از دیگر ویژگی‌های عزاداری دوران قاجار است که پیش از قاجار وجود نداشته است. بحث غنا و مرثیه‌خوانی با آهنگ‌ها و موسیقی‌های خاص نیز در دوران قاجار شروع شده است.

اعتراض علما به اشعار دارای تعابیر نادرست

پارسا از دیگر ویژگی‌های عزاداری این دوران را استفاده از اشعاری که تعابیر نادرست در خصوص ائمه(ع) دارند و موجب وهن تشیع می‌شوند دانست و گفت: این مسئله موجب اعتراض علما می‌شده است. در دوران ناصری هم با قمه‌زنی و ... مواجه هستیم. ویژگی دیگر عزاداری دوران قاجار گسترش عزاداری از ماه محرم به صفر است. در سده‌های نخستین عزاداری فقط معطوف به روز عاشورا بوده، در دوران‌های بعد که تشیع آزادی عمل داشته، چند روز قبل از عاشورا عزاداری انجام می‌شده، در دوران صفویان روزهای عزاداری گسترش پیدا کرد اما در دوران قاجاریان این افزایش بیشتر و از ماه محرم به ماه صفر گسترش پیدا کرد.

وی اضافه کرد: در دوران قاجار با مشروطیت مواجهیم که خطبا و وعاظ از ایام عزاداری امام حسین(ع) برای کارکردهای سیاسی، عدالت‌خواهی و مبارزه با ظلم قاجار استفاده می‌کنند. این روند تا دوران پهلوی اول ادامه دارد. در دوران پهلوی اول رضا شاه به جد با برگزاری عزاداری حسینی مبارزه می‌کند و برخی از روشنفکران هم با دیدگاه رضا شاه موافقند و معتقدند این عزاداری موجب ورود مباحث خرافی و غیر واقع دینی شده و دین را از مسیر خود منحرف کرده است.

این استاد دانشگاه گفت: در این دوران علما در خفا و به صورت پنهانی این مراسم را برگزار می‌کردند. در دوران پهلوی دوم این فشار را نداشتیم و خطبا و علمای اسلامی از فرصت ایام محرم استفاده شایانی برای مقابله با حکومت پهلوی کردند و گفتمان حسینی که منجر به واقعه عاشورا شد و به دنبال عدالت بود، محور خطبه‌ها و سخنرانی‌های وعاظ به خصوص اواخر دوران محمدرضا پهلوی بود. مهم‌ترین تظاهراتی که منجر به پیروزی انقلاب اسلامی شد هم در روزهای تاسوعا و عاشورا و با سخنرانی‌های ضد نظام پهلوی بود که منجر به سقوط پهلوی و پیروزی انقلاب شد.

تغییرات عزاداری محرم بعد از پیروزی انقلاب

وی در خصوص تغییرات ایجاد شده در عزاداری ماه محرم پس از پیروزی انقلاب، گفت: با پیروزی انقلاب و برپایی نظام جمهوری اسلامی در ایران با تطور و تغییرات بسیار مهمی مواجه هستیم. بعد از پیروزی انقلاب بلافاصله هیئت‌های مذهبی و عزاداری‌های مذهبی شکل گرفت، از قمه زنی و تیغ زنی که مورد قبول و توافق علما نبود جلوگیری شد و هیئت‌های مذهبی کارکرد سیاسی و اجتماعی پیدا کردند. این کارکرد در دوران جنگ ادامه پیدا کرد و  هیئت‌های مذهبی به کانونی برای تربیت نیروهای داوطلب برای حضور در جبهه‌های جنگ تبدیل و محتوای سخنرانی‌ها شهادت طلبی و الگوگیری از واقعه عاشورا بود که جنگ ایران و عراق را به جنگ امام حسین(ع) علیه یزید تشبیه می‌کردند.

پارسا ویژگی عمده هیئت‌های مذهبی دوران جنگ را عدم استفاده از ابزارها و آلاتی دانست که در دوران قاجار و صفوی استفاده می‌شد و افزود: این مراسم باعث یکپارچگی اجتماعی و پیوند طبقات مختلف می‌شد، نوحه‌ها شکل حماسی داشت، بحث‌های شهادت‌طلبانه مطرح بود و ادبیات اشعار پایداری، مقاومت و شهادت طلبی را در برمی‌گرفت.

وی ادامه داد: پس از جنگ تا به امروز شاهد گسترش هیئت‌های عزاداری هستیم که این هیئت‌ها شکل حکومتی و دولتی به خود گرفته و بودجه‌های خاصی برای هیئت‌های مذهبی و تکایا در نظر گرفته می‌شود که وجود این بودجه‌های اقتصادی به گسترش این عزاداری‌ها کمک کرده است.

شکل‌گیری ساختار دوگانه واعظ ـ مداح

این استاد دانشگاه افزود: ویژگی دیگری که با آن مواجه هستیم ساختار دوگانه واعظ ـ مداح است. در مراسم سنتی یک سخنران در رابطه با فلسفه عاشورا صحبت می‌کرد و بعد مداحی صورت می‌گرفت اما در سال‌های اخیر با نوعی از هیئت‌ها مواجهیم که این ساختار دوگانه را شکسته و فقط به مداحی و نوحه‌خوانی پرداخته می‌شود. مداحی رکن اصلی مراسم را تشکیل می‌دهد و محتوا و قالب سنتی مرسوم در آن دیده نمی‌شود.

وی اضافه کرد: شکل غالب این هیئت‌ها به بحث‌های عاطفی و احساسی واقعه عاشورا معطوف شده است و گفته شده که الگوی دینداری عامه مردم تفاوت پیدا کرده و از عقلانیت و دینداری روشنفکری ایدئولوژیک فاصله گرفته است. البته این مسئله را به طور عام نمی‌گوییم اما در بسیاری از هیئت‎ها با این مسئله مواجهیم که در فضای هیئت‌ها محتواهای غیرتاریخی و غیر واقعی مطرح و سعی می‌شود بعد عاطفی برجسته شود و مخاطبان خودشان را به هیجان وادار کنند و تا حدود زیادی از بیان مباحث ظلم ستیزانه و اصلاح گرایانه فاصله گرفته شده است.

در پایان این نشست از سوی مخاطبان این سؤال مطرح شد که حمد و ستایش مخصوص خداست، چرا به حمد و ستایش امام حسین(ع) پرداخته می‌شود که پارسا جواب داد: عبادت مخصوص خداست و هر چیز خوب و حسنی را می‌توان ستایش کرد. این دو منافاتی ندارند.