محدودیت‌ها در چارچوب نظام رسانه‌ دینی بیش از توانمندی‌هاست

به گزارش ایکنا، نهضت عاشورا به دلیل ماهیت خود، تأثیرات اجتماعی و فرهنگی شگرفی در میان مسلمانان و حتی جوامع غیر مسلمان جهان داشته است. اسلام‌خواهی، عدالت‌طلبی و ظلم‌ستیزی قیام امام حسین(ع) همواره الهام‌بخش انقلابیون و حرکت‌های اصلاحی در طول تاریخ بوده است. امام حسین(ع) با دست شستن از جان خود در طول تاریخ به یزیدیان زمان گوشزد کردند که هر جا و در هر جامعه‌ای که به حق عمل نشود و از باطل خودداری نشود، بدعت‌ها زنده و سنت‌ها نابود شود، هر جا که احکام خدا تغییر و تحریف یابد و حاکمان و زمامداران با زور و ستمگری با مردم رفتار کنند، در هر جامعه‌ای که ویژگی‌های جاهلیت را داشته باشد، آن جامعه، یزیدی بوده و مبارزه و مخالفت با مفاسد و آلودگی‌ها و آمران و عاملان آن، اقدامی حسینی خواهد بود.

یکی از شبکه‌های تأثیرگذار در انتقال مفاهیم معنوی رخداد عاشورا به نسل جدید، رسانه‌ها هستند که باید ضمن ارائه منابع و مطالب دقیق و صحیح از این رویداد عظیم تاریخی، بتوانند با بهره‌گیری از شبکه‌های مختلف اجتماعی در فضای مجازی و ... مفاهیم و مبانی عمیق قیام امام حسین(ع) را با دیدگاهی جدید و تازه به مخاطبان ارائه کنند تا ایشان نیز پاسخ سؤالات خود را به خوبی از این رسانه‌ها دریافت کنند و جذب مبانی عمیق دینی و مذهبی شوند.

سیدمحمود نجاتی‌حسینی، دین‌پژوه و مدیر گروه دین انجمن انسان‌شناسی ایران، که در بخش نخست گفت‌وگو با ایکنا به نتایج اجتماعی و پیامدهای قیام امام حسین(ع) برای فرهنگ دینی پس از شهادت آن حضرت، اشاره کرده بود، در بخش دوم در رابطه با نقش و تأثیر رسانه‌ها در خوانش صحیح از سوگواری ایام محرم و جلوگیری از بروز انحرافات در مراسم عزاداری اهل بیت(ع)، به ایراد سخن پرداخت.

وی اظهار کرد: رسانه‌‌های دینی امروز بخش سهل و ممتنعی هستند که مشغول پیام‌رسانی به مخاطبان خود بوده  و می‌توان آن‌ها را فرشتگان مجازی معنوی خواند که این فرشتگان پیام‌های مختلف دینی و الهی را به مخاطبان منتقل می‌کنند.

وی با بیان اینکه رسانه دینی یادآور داستان بسیار سنتی و عمیق مولوی یعنی داستان موسی(ع) و شبان است، گفت: انسان در رسانه دینی به نوعی بین فرشته مجازی معنوی و داستان موسی و شبان گیر کرده است، یعنی در داستان موسی(ع) و شبان، شبان به صورتی پست مدرن به مقوله خداوند می‌نگرد؛ به طوری که کار به جایی می‌رسد که موسی(ع) به او اعتراض می‌کند.

نجاتی‌حسینی با اشاره به اینکه رسانه دینی و دین رسانه‌ای مکمل یکدیگر هستند، تصریح کرد: رسانه دینی، رسانه‌ای است که پیام‌های دینی را در پلتفرم‌های خود شامل رادیو، تلویزیون، روزنامه، کتاب و ژانرهایی مانند فیلم و موسیقی، تئاتر، انیمیشن و حتی بازی‌های کامپیوتری منتقل می‌‎کند. از طرف دیگر مقوله‌ دیگری به نام دین رسانه‌ای نیز مطرح می‌شود که طی 10 سال گذشته به صورت فراوانی بدان پرداخته شده است. دین رسانه‌ای دینی است که مقتضیات رسانه‌ای شدن را پذیرفته و بدان چنگ زده است، یعنی دینی که فقط از حامل‌های سنتی مانند منبر، مسجد و... فاصله گرفته و سعی کرده است تا پیام‌های معنوی را از طریق شبکه‌های اجتماعی و ماهواره‎ای، رادیو و تلویزیون و ... منتقل کند.

مدیر گروه دین انجمن انسان‌شناسی ایران ادامه داد: دین رسانه‌ای و رسانه دینی، چالش‌ها و مقتضیات خاص خود را دارا هستند و کمانه‌هایی دارند که می‌توانند امر دینی و مذهبی را به خوبی نمایش دهند، اما این مسئله در ایران با یک سری چالش‌ها در فرهنگ شیعی مواجه است؛ چراکه در چارچوب نظام رسانه‌ دینی جمهوری اسلامی، محدودیت‌ها بیش از توانمندی‌هاست.

وی با بیان اینکه در خارج از نظام رسانه دینی که به صورت دینی تعریف شده است، توانایی رسانه برای بازتاب تاریخ اسلام به ویژه تاریخ صدر اسلام بیشتر بوده و دست بازتری برای ارائه تاریخ دین دارد، افزود: البته رسانه دینی در ایران علاوه بر توانمندی‌های زیادی که دارد، با چالش‌های بیشتری نیز مواجه است. دین رسانه‌ای و رسانه دینی باید با هم منطبق باشند و دین رسانه‌ای باید تمام مواد خام را در اختیار رسانه دینی قرار داهد تا این رسانه بتواند آن‌ها را بدون هیچ مشکل و حتی با نوعی بازاندیشی و نگاه جدیدتر به جامعه ارائه دهد.

رسانه دینی در ایران؛ به دنبال خودسانسوری

نجاتی‌حسینی اظهار کرد: مشکل رسانه دینی در ایران نه فقط در مورد رخداد عاشورا، بلکه در مورد تمامی رویدادهای تاریخی و دینی، مراعات کردن و خودسانسوری شدید است، یعنی رسانه دینی در ایران دائم به دنبال خودسانسوری است تا مبادا صدای اعتراض و تذکری از گوشه و کنار برخیزد. البته در مورد رخداد عاشورا به طور ویژه فیلم سینمایی «روز واقعه» یکی از فیلم‌های بسیار تأثیرگذار بود که توانست تا حدود زیادی از محدودیت‌ها را از بین برده و روایتی پست‌مدرن از این واقعه عظیم ارائه دهد. در این فیلم، توانمندی بازی‌ها و سناریوی قوی و محکم به صورتی است که مخاطب از ابتدا تا انتهای فیلم، جذب رخداد عاشورا می‌شود.

مدیر گروه دین انجمن انسان‌شناسی ایران با اشاره به اینکه رسانه دینی در ایران و نیز آثار دینی و مذهبی که از رسانه ملی به عنوان که رسانه رسمی جمهوری اسلامی پخش می‌شود، با چالش‌های فراوانی مواجه هستند، گفت: امروز برای تبدیل محتوا (محتوایی که از سوی دین رسانه‌ای تولید شده) به یک رخداد، چالش‌های فراوانی همچون متخصصان کاربلد، پدیده سانسور، سناریوی قوی، دکور، سرمایه زیاد است و ... وجود دارد که باید بیش از پیش بدان پرداخت. با وجود اینکه دین رسانه‌ای تلاش کرده است تا از رسانه دینی برای بازتولید فرهنگی، هنری و ادبی در جامعه استفاده کند، اما به دلیل محدودیت‌های موجود، همچنان چالش‌های فراوانی از نظر ادبی، هنری و ایدئولوژیک وجود دارد که باید مرتفع شود.

وی بیان کرد: اینکه نمی‌توان چهره هیج یک از شخصیت‌های دینی و مذهبی را در فیلم‌ها و سریال‌ها نشان داد، موجب دل‌زدگی و سردرگمی مخاطبان و انقطاع پیام‌رسانی می‌شود. امروز بعضا در زمینه به تصویر کشیدن فعالیت‌های اجتماعی مانند زیارت، نماز جماعت و ... افراط و تفریط‌هایی در جامعه می‌شود که این مسئله باعث تشویش اذهان عمومی و مخاطبان در رابطه با شخصیت‌ها و برنامه‌هایی می‌شود که شاید به صورت ناخواسته در چارجوب این افراط و تفریط قرار گرفته‌اند.

نجاتی‌حسینی با بیان اینکه رسانه دینی در بخشی از پلتفرم‌ها مانند فیلم و سریال موفق نبوده اما در پلتفرم‌هایی همچون موسیقی مذهبی که با محدودیت کمتری مواجه بوده، خوب عمل کرده است، تصریح کرد: امروز باید از ظرفیت رسانه دینی به خوبی استفاده کرد؛ چراکه جهان امروزی، جهان انفجار اطلاعات و روایت‌های فراوان در رابطه با رخدادهای مختلف به ویژه رخداد عاشورا است. مخاطبان نیز که تشنه دریافت روایات و اطلاعات به روز و مدرن از این رویدادها هستند، به شدت مترصد انتخاب رسانه مورد نظر در این زمینه خواهند بود که این مسئله وظیفه رسانه‌های دینی را بیش از پیش سنگین‌تر می‌کند.

وظایف هیئات مذهبی

مدیر گروه دین انجمن انسان‌شناسی ایران با اشاره به فعالیت هیئت‌های مذهبی در دوران شیوع بیماری کرونا به ویژه طی سال گذشته، اظهار کرد: هیئت‌های مذهبی نباید فقط به دنبال سلامت معنوی و روحی مخاطبان خود باشند، بلکه سلامت جسمانی ایشان نیز باید مدنظر این هیئت‌ها باشد تا بتوانند در پرتو این سلامت جسمانی، به نقطه اوج معنویت نیز دست پیدا کنند. در سال گذشته که فعالیت هیئت‌ها با معذورات کرونایی همراه بود، هیئت‌هایی که برنامه‌های خود را با زبان جدید و فرم‌های تازه اجرا کردند، موفق‌تر بودند که نمونه این برنامه‌ها مربوط به آئین عزاداری در یزد بود که نظم ریتمیک و آهنگین این آئین و نیز بهره‌گیری از شعرهای نغز در نوحه‌سرایی و عزاداری، موجبات جذب مخاطبان را فراهم کرده بود. این هیئت‌ها نوعی سمفونی موسیقیایی مذهبی ایجاد کردند که هم از حیث محتوا و هم از حیث مواد و پلتفرم‌های جدید، دل‌نشین بود.

وی در پایان سخنان خود بیان کرد: متأسفانه رسانه‌های دینی جامعه سعی دارند تا بر روی پلتفرم‌های دینی مربوط به عاشورا از مرکز و آئینی که در تهران ارائه می‌شود، الگوبرداری کنند؛ در حالی که در این زمینه باید الگوهای متعددی وجود داشته باشد و نباید فقط یک الگوی استاندارد را معیار قرار داد. رسانه ملی نیز در این زمینه یعنی بهره‌گیری از الگوهای مختلف آئینی در رسانه‌های دینی خود خیلی موفق نبوده است و باید این مسئله را برای بازخوانی جدید و تازه از رخداد عاشورا مدنظر قرار داده و آن را به نقاط مختلف تسری دهد.