نشست «رویکردهای عمده مستشرقان درباره حرکت امام حسین(ع)» برگزار شد

به گزارش ایکنا، به نقل از روابط عمومی پژوهشکده قرآن و عترت نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه آزاد اسلامی، پنجمین نشست علمی تخصصی این پژوهشکده روز دوشنبه 25 مردادماه 1400 با عنوان «رویکردهای عمده مستشرقان درباره حرکت حضرت امام حسین(ع)» و سخنرانی محمدرضا فخر روحانی و با حضور بیش از 250 نفر از اعضای هیئت علمی و استادان دانشگاهی به صورت مجازی با همکاری واحد الکترونیک دانشگاه آزاد اسلامی برگزار شد.

استادیار گروه زبان انگلیسی دانشگاه قم در این گردهمایی علمی پس از تسلیت و تعزیت‌گویی ایام عزای اهل بیت(ع)، پیشینه نخستین بازخوردهای غیر‌مسلمانان، به ویژه مسیحیان، نسبت به حرکت حضرت امام حسین(ع) را از نامه دومین سفیر امپراطوری روم (بیزانس) در دربار یزید بن معاویه به کنستانتین چهارم، امپراطور وقت روم دانست.

وی با اشاره به عکس‌العمل سفیر روم در دربار یزید در هنگام رؤیت سرهای مقدس شهدای کربلا و اعتراض وی که طبق منابع شیعه به شهادتش منجر می‌شود، گفت: بعد از آن سفیر بعدی می‌آید و از سرگذشت سفیر اول پرس‌و‌جو می‌کند و یک گزارش کوتاه به امپراطور روم می‌دهد که می‌توان آن را یک مقتل خیلی مختصر از زبان یک مسیحی دانست.

فخر روحانی اشاره کرد که اصل نامه سفیر دوم که از سوی کارمندان محلی سفیر امپراطوری روم در شام به زبان سریانی نگاشته شده به طور معجزه‌آسایی در طی قرن‌ها باقی مانده است و بنده به صورت مکاتبه از استاد انگلیسی‌زبانی که آن را ترجمه کرده است، دریافت کردم و محتوای این نامه چنین است: معاویه بن یزید (که به اشتباه در نامه به جای یزید بن معاویه آمده است) فرمانروای این منطقه، بزرگی از بزرگان عرب را به نام حسین(ع) که نوه پیامبر بوده چند روزی در کرانه رود فرات ایشان را و اصحابش را به حالت تشنه نگهداشت و در یک روز معین تمام مردان را از دم تیغ گذراند و به هیچ کس رحم نکرد. آنها کنار آب بودند و اجازه دسترسی به آب به آنها نداد... بنی امیه به هیچ وجه شایستگی این را ندارند که امپراطوری روم بخواهد با آنها رابطه سیاسی و دیپلماتیک داشته باشد، هرچه زودتر به این رابطه سیاسی که ما داریم خاتمه دهید بنی امیه قابل اعتماد نیستند».

فخر روحانی افزود: بعد از آن، مسیحیان متعامل با مسلمانان و شیعیان به ویژه در مناطقی از جنوب ترکیه تا سوریه و لبنان و اردن و فلسطین امروزی تا شمال مصر که هم با امپراطور شرقی ارتباط داشتند و هم عرب‌زبان بودند و با آداب و رسوم مسلمانان ارتباط داشتند، جسته و گریخته آثاری از تأثیرپذیری از اهم رویدادهای تاریخ اسلام را نشان داده‌اند. به قرینه اشعار شاعران برجسته برادران مسیحی و ارمنی درباره واقعه غدیر خم (که در الغدیر مرحوم علامه امینی آمده و شاعرانشان به شهادت رسیده‌اند) می‌توان انتظار داشت که بازخوردهای آنان در‌باره واقعه عاشورا هم، دست کم به همین اندازه، جالب توجه بوده است.

فخر روحانی با اشاره به چند پژوهش دانشگاهی جدید در عراق که مستند آنان کتاب‌هایی از آمریکا و اروپا بوده، گفتند در برهه‌ای که اندلس در دست مسلمانان بوده است، با وجود اینکه افرادی از خاندان بنی امیه آنجا حکومت می‌کردند، نتوانسته بودند از یک خیزش حسینی از سوی شیعیان و مسیحیان در آن منطقه و مرثیه‌سرایی آنان برای امام حسین(ع) به زبان محلی و اسپانیولی، جلوگیری کنند.

استادیار دانشگاه قم در ادامه درباره تعریف اصطلاح شرق‌شناسی گفتند این اصطلاح عنوانی متأخر است که اروپایی‌ها به کار بردند و بر تحصیل کرده‌های غربی‌ای اطلاق می‌شود که حوزه مطالعات آنان به کشورهای شرقی و غالباً مسلمان مربوط می‌شود. جنبه شرق‌شناسی را می‌توانیم برخی وقت‌ها به عنوان ابزار سیاسی نگاه کنیم و گاهی می‌توانیم در جایگاه یک حرکت آکادمیک به آن نگاه کنیم که البته از این جنبه بیشتر شایسته مطالعه است، اما از جنبه سیاسی آن هم نمی‌توان چشم‌پوشی کرد. برای یافتن پیشینه‌ای از این بحث، می‌توان به کتاب شرق‌شناسی نوشته ادوارد سعید، استاد فلسطینی الاصل مقیم آمریکا (که به فارسی ترجمه هم شده ولی متن انگلیسی اش خیلی بهتر و روان تر است) و نیز کتاب اسلام در اندیشه اروپایی نوشته آلبرت حورانی، استاد لبنانی الاصل انگلیسی مراجعه کرد که این فرد اخیر نگاه تقریباً مثبتی به تمدن اسلامی دارد.

این عاشورا‌پژوه در ادامه به گزارش مطالعات خاورشناسان در مورد امام حسین(ع) پس از رنسانس پرداخت و گفت: بازخوردهای بعدی نسبت به واقعه عاشورا در نوشته‌های غربیان را باید در سفرنامه‌های قرن‌های 16و 17 که از کربلا دیدن کرده‌اند، جستجو کرد. سفرهای فرنگی‌ها در ابتدا به غرب و شرق بیشتر به قصد تجارت و کشف سرزمین‌های ناشناخته بوده است. نویسندگان این سفرنامه‌ها بیشتر به توصیف حرم مطهر حسینی توجه کرده‌اند که در این مورد می‌توان نمونه‌هایی از توصیفات و نگاره‌ها را از اولین سیاحان اروپایی که به کربلا آمدند در کتاب سلمان هادی آل طعمه مورخ برجسته عراقی مشاهده کرد.

فخر روحانی افزود: در قرن‌های 17 و 18 میلادی، سیاحت‌نامه ژان شاردن فرانسوی و توصیف او از عزاداری محرم در ایران عهد صفوی که به انگلیسی نوشته، شایسته توجه است که بیشتر توصیف جلوه‌های رفتاری مسلمان‌ها در بزرگداشت شهادت امام حسین(ع) است. همچنین در این زمان، سایمون اوکلی، که در دانشگاه کیمبریج استاد زبان عربی بود، کتابی تحت عنوان «The History of the Saracens» تاریخ شرقیان می‌نویسد که در آن به تفصیل واقعه کربلا را شرح می‌دهد، وی به منابع فرانسوی، مخصوصا کتاب دربلو و از منابع عربی، به تاریخ طبری استناداتی داده است.

فخر روحانی با اشاره به نگارش منتخب کلمات قصار امیر المومنین (169 عبارت) از غرر الحکم به انگلیسی از سوی اوکلی در اوایل قرن 18 که در آن زمان نگاه غالب غرب به شرق استعماری بوده، گفت: اعترافات اوکلی به عظمت عبارات امام علی(ع) را بیان کرده و از جمله اینکه وی گفته است یک تک عبارت از امیر المومنین(ع) از همه دستاوردهای یهودی و مسیحی که ما به آن می‌بالیم، پربارتر است.

فخر روحانی اشاره دارد که اوکلی در کتاب دیگری هم به واقعه کربلا تاریخ نگارانه پرداخته است و جهت‌گیری خاصی ندارد و قضاوت را به خواننده واگذار کرده است، ولی کتاب نشان می‌دهد وی حقیقت‌هایی را در مورد تاریخ واقعه کربلا فهمیده است.

مترجم نامه‌ها و خطبه‌های امام حسین به زبان انگلیسی اضافه کرد: بعد از اوکلی، ادوارد گیبون در قرن 18 در کتاب انحطاط و سقوط امپراطوری روم به واقعه کربلا اشاره می‌کند. هرچند قرن 18 قرن مطالعات تطبیقی در غرب بوده است، اما در مورد واقعه عاشورا ابراز نظر محتوایی دربحث علل حرکت امام حسین نبوده و صرفاً توصیفی-روایی به آن نگریستند و اگر هم نظر داده‌اند، صرفاً جنبه‌های غم انگیز آن را برجسته نموده‌اند.

سردبیر اولین مجله علمی حرم مطهر حسینی افزودند در قرن 19 که پای سوداگران و بعد سیاست‌ورزان انگلیسی به ممالک و مناطق شرقی و مسلمان باز شد، نوشته‌های دیگری را می‌توان یافت که به سنت‌های عزاداری محرم و صفر اشاره دارند. از جمله باید به کتاب مراسم مسلمانان در هند نوشته مستشرق فرانسوی گارسن دو تاسی اشاره کرد که این کتاب به زبان فرانسوی ابتدا در حدود سال 1830 در پاریس چاپ شده و بعدها در سال 1995 در هندوستان از سوی محمد وسیم به انگلیسی ترجمه و منتشر شده است. این کتاب بیشتر توصیف مراسم‌های محلی عزاداری هندوها است و در این آثار اشتباهاتی هم از جنبه تلفظ اسامی و هم از جنبه محتوا بر اثر کج فهمی و دخالت دادن تفسیرهای دیگران دیده می‌شود.

فخر روحانی اضافه کرد: در قرن 19، کتاب مجموعه نامه‌های خانم ب. میر‌حسن علی که در 1832 در لندن منتشر شد، اهمیت دارد. وی یک خانم انگلیسی است که همسر یکی از شیعیان هند بود و گزارشاتی از مشاهدات خودش از عزاداری محرم و تحلیل‌های خودش از واقعه عاشورا دارد. پدر شوهرش هم آخوند شیعه بوده است که از ایشان هم سوالاتی برای اتمام پژوهش می‌پرسد. این کتاب مکرراً به انگلیسی بازنشر شده است. این کتاب برخی جاها در اسامی و اعلام اشتباهاتی دارد. بعدتر با حاشیه یک مستشرق انگلیسی که فردی دانشمند بوده، دوباره از سوی انتشارات دانشگاه آکسفورد در کراچی پاکستان چاپ می‌شود.

نویسنده زندگینامه علامه امینی به زبان انگلیسی گفت: در قرن 19 عمده توجه غربی‌ها بر جنبه‌های ظاهری و تجلیات مراسم عزاداری در محرم بوده است، بیشتر از طریق توصیف رفتار مردمان به این پدیده نگریستند و بسیار کمتر از حد انتظار از منابع متقن تاریخ اسلام بهره بردند.

وی افزود: از اواخر قرن 19 و اوایل قرن 20 مراسم محرم و تاریخ و ادبیات حسینی در متون آکادمیک غربی دیده می‌شود. نمونه‌هایی از آن را در تاریخ ادبیات عرب، نوشته رینولد نیکلسون (که حرف‌هایی ناپسندی دارد که شایسته خودش است و صلاحیت نداشته است که در مورد امام حسین(ع)صحبت کند)، تاریخ ادبیات فارسی، نوشته ادوارد براون (از مبلغان و مروجان بابیت و بهائیت و ارائه دهنده ترجمه ادیبانه شعر محتشم با تقطیع و غرض) و تاریخ ادبیات اردو، نوشته تامس گراهام بیلی می‌توان دید. اینها رویکرد همگرایانه با ماجرای کربلا نداشتند و قصد تخریب داشتند. شاهد آن اصل کتب انگلیسی آنان و مطالب و مقالاتشان است و شواهدی نشان می‌دهد که اینها از طرف انگلستان استعمارگر مأموریت سیاسی داشته‌اند و از اصل منابع معتبر اسلامی و منابع شیعه استفاده نکرده‌اند. در واقع ماجرای کربلا، بیشتر از دید سیاسی و با انگیزه قدرت‌طلبی تصویر می‌شود. این نگاه تفسیری صرفاً قدرت‌طلبانه و سیاسی حتی در کتاب‌های مرجع اعم از لغت‌نامه‌ها و دائرةالمعارف از همان زمان تا‌کنون خود را نشان می‌دهد.

فخر روحانی در تأیید این مطلب به عبارتی از توماس پاتریک هیوز در کتاب معجم اسلامی وی که در سال 1885م نگاشته اشاره کرد که گفته است: «مفاهیم مربوط به اسلام و شیعه را منحصرا براساس آموزه‌های وهابیت نوشته است».

وی افزود: در همین دوره، کشیش بلژیکی هانری لامنس را داریم که متخصص ادبیات عرب بود. شاید بتوان گفت در این دوره بین فرنگی‌ها کمترین وکیل مدافع سینه‌چاک بنی امیه و بنی عباس به پای ایشان نمی‌رسد و آشکارا به اهل بیت(ع) و شیعه امامیه توهین می‌کند و امام حسین(ع) را از فرد عادی هم پایین‌تر می‌داند و...

فخر روحانی افزود: این تخریب غالباً با استناد به کتاب‌های مرجع که غربی‌ها نگاشته‌اند، صورت می‌گیرد و در لابلای این کتاب‌های مرجع، زهر خودشان را ریخته‌اند و متأسفانه در دائرةالمعارف اسلامی دوره‌های بعد هم که حتی شیعیان هم مواردی را می‌نویسند، باز هم منبع آنان کتاب‌های غربی است.

استادیار دانشگاه قم گفت: در نیمه اول قرن 20، اشارات گاندی به حرکت امام حسین(ع) و الگو گرفتن شاعران و ادیبان هندو مذهب مانند خانم ساروجینی نایدو (که چندبار به ایران آمده بود) از واقعه کربلا و تاثیر آن بر روند استقلال هند و بعدها در نیمه دوم قرن 20 میلادی، پیروزی انقلاب اسلامی ایران و نیز مقاومت تاریخ‌ساز ملت ایران در جنگ بر ضد تهاجم عراق توجه غربیان را به کارکردها و ظرفیت‌های واقعه عاشورا توجه داد. از این رو غربیان یافتند که این واقعه‌ای نیست که فقط در صفحات تاریخ بماند و همچنان تأثیر‌گذار است. در پی این ماجراها، روند نوشته شدن رساله‌های کارشناسی ارشد و دکتری در مراکز علمی غرب افزایش چشمگیری می‌یابد. از این جمله است رساله محمود ایوب که در سال 1978 م در دانشگاه هاروارد آمریکا زیر نظر خانم آنماری شیمل با عنوان (Redemptive Suffering in slam) رستاخیز رنج در اسلام در موضوع فداکاری و از خودگذشتگی در زندگی امام حسین(ع) نگاشته شده است و آن را به عزاداران حسینی در حرم امام رضا(ع) تقدیم می‌کند. وجه امتیاز کار ایشان این است که از منابع شیعه استفاده کرده است (و از مصاحبت با وی به اشراف ایشان بر بحار الانوار علامه مجلسی پی بردم) خودش هم اصالتاً از شیعیان جبل عامل است و مدتی ایشان در نجف و مدتی در مشهد بودند و تحقیقات علمی انجام می‌دادند. با اینکه از حدود 8 سالگی نابینا شده بود خیلی سخت کوش است.

فخر روحانی افزود: به موازات محمود ایوب، سید‌حسین محمد جعفری (متولد الله‌آباد هند که به پاکستان مهاجرت کردند و دو دکتری داشتند؛ یکی از الله آباد هند و یکی از لندن) در‌باره تاریخ صد سال اول شیعه کتابی با با عنوان «The Origins and Early Development of Shia Islam» نگاشتند و اولین بار در سال 1979 در آکسفورد چاپ شد و با عنوان «تشیع در مسیر تاریخ‌» به فارسی توسط محمدتقی آیت‌اللهی از دانشگاه شیراز ترجمه شده است. ایشان نقدهای مهمی درباره مدخل‌های مربوط به تشیع و به خصوص عاشورا که در دائره المعارف لایدن نوشته شده بود، داشتند. ایشان می‌گفتند در سفرهایم به عراق از دوشخصیت برجسته علامه امینی و آقا بزرگ تهرانی بسیار استفاده می‌کردم.

فخر روحانی در جمع‌بندی مطالب گفت: بنابراین به جز آثار شیعیان در بیشتر آثار مستشرقان، عاشورا از دید سیاسی تعریف شده، نه اینکه امام حسین(ع) در برابر انحرافات بنی امیه ایستاد، بلکه امام را به عنوان رقیب سیاسی ضعیف برای یزید تنزل داده‌اند. شاید مستشرقان هرگز به جنبه‌های تربیتی، فرهنگ‌سازی، احیای دینی و ادبی حرکت امام حسین(ع)، آنجنان که شایسته آن بوده، نپرداخته‌اند. یک دلیل اینکه که سبب شده فرنگی‌ها از دیدگاه سنتی خود در این مورد دست برندارند، به نظر می‌رسد به بزرگان خودشان همچون شخصیت‌هایی در حد معصوم نگاه می‌کنند. ایراد دیگر کار مستشرقان، بی‌توجهی به منابع اصیل و تاریخ شیعه و مخصوصا زیارتنامه‌ها است.

مترجم زیارت‌نامه‌ها و آداب زیارت امام حسین(ع) به زبان انگلیسی در پایان اشاره کردند که جریان غالب با اهداف سیاسی مغرضانه است، ولی استثنائاتی هم دارد مثل ویلیام چیتیک که خدا ایشان را حفظ کند و انصافاً استثنا است و سعی کرده تا آنجایی که بتواند از منابع شیعه به زبان اصلی در تالیف آثار خود بهره برد. ایشان صحیفه سجادیه، نامه امام علی(ع) به مالک اشتر و دعای عرفه امام حسین را به انگلیسی ترجمه کرده‌اند.

فخر روحانی در پایان با اشاره به سخن علامه امینی به واسطه پسر ایشان «ائمه(ع) دو کلاس درس اختصاصی برای شیعه گذاشتند یکی کلاس درس زیارت نامه‌ها و یکی کلاس درس ادعیه» بر استفاده بیشتر از زیارتنامه‌ها برای گرفتن درس اعتقادات و شناخت اهداف زندگی و شناخت اهل بیت(ع) تأکید کرد.

در پایان این گردهمایی علمی، حجت‌الاسلام عباسعلی رستمی، مسئول پژوهشکده قرآن و عترت نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه آزاد اسلامی ضمن تشکر از فخر روحانی و استادان حاضر در جلسه با تذکراتی پیرامون عاشورا، ایام شهادت امام حسین(ع) و یاران باوفایش را تسلیت گفت و دانشجوی دانشگاه آزاد اسلامی آقای احمدرضا امیری به مرثیه سرایی و ذکر مصیبت پرداخت.