یاحقی: زادروز دکتر اسلامی ندوشن را روز قلم بنامیم/ عابدی: استاد نوگرای اعتدال‌گرا بود

به گزارش خبرنگار ایکنا؛ کارنامه ادبی دکتر اسلامی ندوشن شب گذشته سوم شهریورماه همزمان با زادروز این استاد بزرگ در گفت‌وگویی مجازی بررسی شد.

 

در ابتدا پیام‌هایی از غلامحسین امیرخانی، فریدون مجلسی و محمدجعفر یاحقی پخش شد.

امیرخانی، عضو پیوسته فرهنگستان هنر در بخشی از پیام خود گفت: دکتر اسلامی ندوشن از افراد انگشت‌شماری هستند که در طول بیش از شصت سال در عرصه ادب ایران آثار گرانقدری را به وجود آوردند که ملاحظات تاریخی و اجتماعی در تمام آنها بن‌مایه آن آثار محسوب می‌شود و غیر از امتیازات ادبی و هنری، اندیشه‌ای را به خواننده منتقل می‌کند و این توانایی را دارد که چکیده یک جریان را بیان کند.

 

وی افزود: ویژگی دیگر او قلم و اندیشه استوارش است که در حد تناسب حرکت می‌کند و از بزرگان تاریخ خودمان مانند حافظ، سعدی، مولوی و دیگران بهره‌مند شده است. سخنش به قدری سنجیده، ادیبانه و نافذ است که سانسوربردار نیست. شاید کمتر کسی در طول تاریخ فرهنگی ما پیدا شود که آثارش دچار محدودیت و ممنوعیت نشود. از این بابت هنر و عمق اندیشه وی به قدری توانایی دارد که دقیق‌ترین سخن و قویترین انتقاد را به امور اجتماعی و سیاسی به اندازه‌ای سنجیده و پخته عرضه کرده که هیچ زمانی سانسور نشده است.

 

فریدون مجلسی از دوستان دکتر اسلامی ندوشن نیز در پیامی گفت: سابقه دوستی من با ایشان به ۵۴ سال پیش برمی‌گردد و من دانشجوی ایشان بودم و این دوستی تاکنون ادامه پیدا کرده است. در تمجید و وصف دکتر اسلامی بسیار نوشته شده است. در دوران اخیر برخی انتقاد‌ها نیز از آثار وی می‌شود که بسیار طبیعی است. در واقع این مسئله به این معنی نیست که تمام آثارش برای همه زمان‌ها کاملاً منطبق با واقعیت‌های امروز باشد. باید دید در آن روز چگونه بوده است و ایشان به عنوان یک روشنفکر و منتقد به خود اجازه می‌دهند که سخنانش مورد انتقاد قرار گیرد و این از ضوابط روشنفکرانه است و من شاهد بودم که چه تفاوت‌هایی در نگرش‌های اجتماعی و سیاسی وی در طول این سال‌ها ایجاد شده است.

 

وی افزود: در روزگاری اکثر نویسندگان، روشنفکران، شاعران و مترجمان ایرانی جذب حزب توده و نگرش‌های آن‌ها شده بودند. اما دکتر اسلامی ضمن دوستی با بسیاری از آن‌ها استقلال روشنفکرانه خود را کاملاً حفظ کرد، چون جلوه اصلی یک روشنفکر این است که اسیر افکار دیگران نباشد.

 

محمدجعفر یاحقی نیز در پیام تصویر دیگری با تبریک زادوز استاد اسلامی ندوشن گفت: امروز را باید روز قلم بنامیم، زیرا دکتر اسلامی ندوشن یک عمر با قلم زیست و ده‌ها کتاب در قلمرو‌های مختلف فرهنگی برای اعتلای نام ایران و قلم از خود به جای گذاشت. اگر ما قلم را وامدار استاد اسلامی ندوشن بدانیم، سخن گزافه‌ای نیست. برای اینکه چنین توفیقی برای کمتر کسی اتفاق افتاده است. دکتر اسلامی ندوشن هم آثار خود و هم کتاب‌ها و کتابخانه‌ها و دستاورد‌های زندگی خود را در این مسیر وقف کرد. بخشی از کتاب‌های ایشان به کتابخانه آرامگاه فردوسی و کتابخانه خردسرای فردوسی اهدا شده که این کتابخانه‌ها می‌کوشند در مسیر منویات استاد اسلامی ندوشن تلاش و فعالیت کنند.

 

در ادامه این نشست که اجرای آن را پیام شمس‌الدینی برعهده داشت به صورت گفت‌وگو و پرسش و پاسخ با کامیار عابدی پژوهشگر و منتقد ادبی ادامه یافت. عابدی در پاسخ به اینکه استاد اسلامی ندوشن یک شخصیت چند وجهی است. آیا بررسی کارنامه ادبی ایشان حق مطلب را ادا خواهد کرد یا می‌توان با بررسی این آثار به جنبه‌های دیگر فرهنگی و اجتماعی و ... این شخصیت پی برد، گفت: دکتر اسلامی ندوشن صرفاً یک ادیب و شاعر نبود، بلکه آثارش تأثیرگذاری فرهنگی و اجتماعی داشته است. ادیبان دانشگاهی حوزه تأثیرگذاری محدودتری دارند. اما حوزه تأثیرگذاری دکتر اسلامی در زمینه فرهنگی و اجتماعی عامتر بوده است. هر چند شخصیت دکتر اسلامی در برخی حوزه‌ها از ادبیات خارج و وارد نقد اجتماعی و اخلاقی و تمدنی می‌شود. البته با توجه به اینکه وی نثرنویس توانایی هم هست، شاید بتوان آن‌ها را هم در چارچوب ادبیات گنجاند. البته ادبیات به معنی کهن صرفاً شامل شعر، داستان و نمایشنامه نیست، بلکه حوزه فرهنگ را هم دربرمی گیرد و مطالعات فرهنگی زیرمجموعه‌ای از ادبیات است. بنابراین در بسیاری از کشور‌ها عموماً ادبیات را فرهنگ در نظر می‌گیرند.

 

وی افزود: دکتر اسلامی از حدود نیمه دهه ۱۳۲۰ فعالیت ادبی خود را آغاز کرد و مانند بسیاری از هم‌نسلان خود در حوزه ادبیات کار ادبی خود را با داستان‌نویسی و شاعری شروع کرد نه با پژوهش ادبی. در حوزه شعر و داستان دو دفتر در طول سال‌هایی که در ایران بود و بعد از اینکه از فرانسه برگشت به نام «گناه» و «چشمه» در سال‌های ۱۳۲۹ و ۱۳۳۵ منتشر کرد. همزمان داستان‌های کوتاهی هم در مجلات و مطبوعات ادبی از وی منتشر شد که بعد‌ها به صورت یک مجموعه گردآوری شد و در دهه ۴۰ به حوزه داستان‌نویسی و نمایشنامه‌نویسی رغبت نشان داد. ولی هر چه جلوتر می‌رویم رغبت به آفرینش ادبی کمتر می‌شود و از نظر تکاپو‌های ادبی به سمت تحلیل‌هایی که از آفرینش ادبی هم بیرون نیست، می‌رود.

 

عابدی ادامه داد: دکتر اسلامی را از نظر شعرگویی و شاعری می‌توانیم در مکتبی که در مجله سخن بود، در آن نحله بگنجانیم، زیرا در این دوره شعر فارسی به شدت از نظر نشانه‌ها و شکل‌های ادبی در حال تغییر بوده و هم از نظر محتوا در حال گسست از حوزه قدیم بود. اما دکتر خانلری در مجله سخن تلاش می‌کرد این دگرگونی‌ها را به شکل امیدبخش و در چاچوب‌های منظمی هدایت کند و این نکته سبب شد از ایده‌های نوسنت‌گرایی یا نوگرایی اعتدالی در مجله سخن حمایت کند و شاعرانی مثل گلچین گیلانی، توللی، مشیری و نادر نادرپور در این مجله مجال موسعی برای عرضه آثارشان پیدا کردند و به تدریج مجله سخن تا اوایل دهه ۴۰ تبدیل به مجله معتبر و بانفوذی در حوزه ادبیات شناخته شد و بسیار تأثیرگذار بود.

 

وی در ادامه بیان کرد: نخستین شعر‌های دکتر اسلامی ندوشن نیز در مجله سخن منتشر شد. وی در این شعر‌ها که بخش زیادی از آن‌ها عاشقانه است، چند مفهوم که یکی از آن‌ها گناه و وداع از معشوق است، نمود بیشتری داشت. شعر‌هایی که در این دوره می‌گوید بسیار اندک است و به حدود ۳۰ قطعه می‌رسد. اما نکته جالب این است که با کمترین تعداد شعر به عنوان شاعر ذی‌صلاحیت شناخته می‌شود.

 

این پژوهشگر ادبی درباره نوگرایی در شعر‌های دکتر اسلامی ندوشن نیز بیان کرد: وقتی یک دوره تحول ادبی شروع می‌شود، گرایش‌های مختلف ادبی نیز به وجود می‌آید. همچنانکه در صحنه‌های اجتماعی، سیاسی و ... نیز گرایش‌های گوناگون پدید می‌آید. در این راستا یک گروه کسانی هستند که به ادبیات گذشته دلبستگی دارند و یک گروه کسانی هستند که به نوآوری علاقه‌مندند. در میان آن‌ها گروه‌های معتدل و سنت‌گرا‌تر و رادیکال‌تر نیز هست. از برخورد همه این‌ها گرایش‌هایی که توانسته باشد نوآوری را به فعلیت بیشتری برساند موفق‌تر است. در دهه ۲۰ به تدریج با آزادی‌های سیاسی و اجتماعی و ورود امواج پی در پی نگاه مدرن و تغییر اجتماعی و سیاسی، ادبیات نیز از این موضوع به شدت تأثیر پذیرفت و شعرا و ادبا بازتاب‌های مختلفی داشتند. 

 

عابدی تصریح کرد: گرایشی که در ابتدا در دهه ۲۰ و ۳۰ در اوج شهرت و اعتبار قرار گرفت، ادبیات کلاسیک را پیشنهاد می‌کرد و توجه صرف به ادبیات غرب نداشت که مجله سخن پرچمدار این تلقی بود و این تلقی در نوع شعر‌ها هم نشان داده شده است. تعداد زیادی از شاعران از قالب چهارپاره برای بیان داستان و روایت از یک شعر استفاده می‌کردند و دکتر اسلامی ندوشن در میان آنها نوگرای اعتدال‌گرا بود.

 

وی در پاسخ به اینکه چه اتفاقی می‌افتد یک نفر با دو کتاب شعر می‌تواند ماندگار شود، گفت: دکتر اسلامی ذوق شاعرانه قوی داشت و ادبیات را خوب خوانده بود و در آن دوره هم از نظر فضای فکری و فرهنگی با گروه بسیار خوبی مانند خانلری، صادق هدایت، توللی و ... آشنا بود و همه اینها در ماندگاری آثارش اثرگذار بوده است.

 

عابدی در ادامه به آثار داستانی دکتر اسلامی ندوشن اشاره کرد و گفت: داستان‌های کوتاه دکتر اسلامی به تبع شعرهایش، داستان‌های عاشقانه و یا فضای عاشقانه اجتماعی زمانه را منعکس می‌کند. در حوزه رمان نیز در دهه ۴۰ «افسانه و افسون» را با نام مستعار «م.دیده‌ور» چاپ می‌کند. در واقع به نوعی نقد اجتماعی و اخلاقی از جامعه‌ای می‌کند که به شدت در حال پیش رفتن به طرف مدرنیسم است. از نظر دکتر اسلامی این مدرنیسم اصیل نیست. علاوه بر این گروهی از افرادی را که براساس مدرنیسم افراطی، خود را به منابع قدرت نزدیک می‌کنند و به دنبال انباشتن جیب خود هستند، مورد نقد قرار می‌دهد و در نمایشنامه هم این نقد را متوجه جهان غرب و شرق کرده است.

 

وی افزود: رمان دکتر اسلامی استمرار متأخرتری بر افشاگری اجتماعی از جنبه تمثیلی است که در کتاب «نیمه راه بهشتی» سعید نفیسی در اوایل دهه ۳۰ نیز وجود دارد. البته افشاگری سعید نفیسی قدری صریح است و موجب اعتراض‌هایی به او شد و مجبور شد چند سال ایران را ترک کند و برای تدریس به هندوستان برود. چون بسیاری از معاصران را با نام‌های مستعار رنجانده بود. دکتر اسلامی به صورت کلی‌تر سعی کرد تیپ‌سازی و شخصیت‌سازی کند و با توجه به شخصیت‌ها به نقد اجتماعی روزگار خود بپردازد. اما با این حال کار خود را در زمینه داستان‌نویسی وسیع نمی‌دانسته و با نام مستعار دیگری چاپ کرده است و بعد‌ها این مسئله روشن می‌شود.

 

عابدی با بیان اینکه دکتر اسلامی بیشتر با نثر غیرتخیلی نان‌فیکشن شناخته می‌شود، گفت: دکتر اسلامی این کار را از اواخر دهه ۱۳۳۰ شروع کرد و تا امروز استمرار یافته است و بخش اعظم آثار دکتر اسلامی در این حوزه قرار می‌گیرد. یک ویژگی که دکتر اسلامی در این بخش از آثارش دارد، این است که؛ اولاً نثری بسیار روان و مطبوع می‌نویسد و بسیار غنی است و باعث شده در بسیاری از آثار پژوهشی حوزه نثر نمونه‌هایی از نثر دکتر اسلامی به عنوان نثر سالم و پرقوت دوره معاصر مورد توجه قرار گیرد که هم از نظر محتوا و هم زبان قوی و غنی بوده و صرفاً لفاظی نکرده است.

 

وی ادامه داد: در نثر غیرتخیلی دکتر اسلامی می‌توانیم رگه‌های شعری را هم ببینیم. یعنی توانایی که در شعر و داستان داشته، از آن توانایی‌ها استفاده خلاقانه می‌کند و نثرش خشک و بی‌روح نیست؛ چون پشت آن مطالعه و تفکر کافی وجود دارد. آثارش در این دوره هم برای علاقه‌مندان تخصصی ادبیات جذاب و جالب بوده و هم برای مخاطبان حوزه عمومی جذاب است و می‌توانیم دکتر اسلامی را شخصی بدانیم که بین جهان استادان تاریخ ادبیات و روشنفکران ادبی است و در حدفاصل بین این دو قرار دارد.

 

این منتقد ادبی تصریح کرد: دکتر اسلامی با اینکه به تدریج یک شخصیت فرهنگی در نثر از خود می‌سازد، اما بخش‌هایی از تفکر و نثر دکتر اسلامی فصل مشترک‌هایی با برخی از ادیبان قبل یا هم‌عصر او دارد. یک گروه ادیبان اجتماعی دوره رضاشاهی و اوایل دوره محمدرضا شاهی مانند محمدعلی فروغی و فخرالدین شادمان هستند که این گروه تحصیلاتی در زمینه فلسفه و فکر غربی داشته و ادبیات غرب را می‌شناختند. اما بر روی فرهنگ و ادبیات ملی تأکید زیادی داشتند و از این نظر دکتر اسلامی با آن‌ها فصل مشترک دارد. گروه دوم ادیبان دانشگاهی هستند که معتقد به نگاه نو به ادبیات بوده و معتقد نیستند که ادبیات را به شکل پژوهشی بازتولید کنند و از جمله آن‌ها می‌توانیم به دکتر پرویز ناتل خانلری، عبدالحسین زرین کوب و غلامحسین یوسفی اشاره کنیم که این جریان تا دکتر شفیعی کدکنی استمرار داشته است و گروه سوم ادیبانی هستند که سوابق چپ‌گرایی و سوسیالیستی دارند. اما به تدریج که جلو می‌روند از آراء خود در جوانی دور شده و بیش از پیش متوجه فرهنگ و ادبیات ملی می‌شوند؛ که از آن‌ها می‌توان به زنده‌یاد مصطفی رحیمی و شاهرخ مسکوب اشاره کرد. فصل مشترک همه این‌ها این است که به ادبیات کلاسیک توجه دارند، اما معتقدند باید پل ارتباطی میان نسل جدید و شاعران کهن ایجاد کرد.

شمس الدینی در بخش دیگری از این نشست گفت: با وجود اینکه در دهه‌های گذشته نظام آموزشی گوناگونی در کشور وجود داشته است، اما همیشه از آثار دکتر اسلامی وارد کتب درسی شده است و همچنان گزینشگرهای مختلفی برای اینکه یک نثر سالم و پاکیزه و پیوندهای اعتدالی را نشان دهند از آثار وی استفاده کرده‌اند. در مجموع می‌توان آثار دکتر اسلامی ندوشن را به عنوان نثر معیار معرفی کرد.