نگاهی به فعالیت‌های مرکز اسناد آستان قدس رضوی

به دلیل این‌که هرگونه سند تولیدی آستان قدس جنبه راکد دارد و جاری نیست، اداره اسناد آستان قدس رضوی مکلف به جمع‌آوری، نگهداری، ساماندهی اسناد از لحاظ فنی و تخصصی است. این اسناد با توجه به اصول استانداردی که در سازمان اسناد ملی و آرشیوهای دنیا وجود دارد به لحاظ فنی، ارزشیابی، فهرست‌نویسی و نمایه‌سازی می‌شوند و سپس اطلاعات در نرم‌افزار و در اختیار محققان قرار می‌گیرد.

با توجه به اهمیت اسناد و مدارک تاریخی در تبیین زوایای مبهم حیات اجتماعی و سیاسی و منابعی در عرصه‌های تحقیقاتی و به دلیل این‌که مراکز اسناد و موزه‌ها امن‌ترین مکان برای نگهداری اسناد هستند با الهه محبوب، با سابقه ۲۲ سال فعالیت در مرکز اسناد، فارغ‌التحصیل دکتری تاریخ و رئیس اداره اسناد آستان قدس رضوی، گفت‌وگویی انجام شده است که بخش دوم آن در ذیل آمده است.

ایکناـ اسناد الکترونیکی چه کمکی به حفظ سندها خواهد کرد؟

به تازگی سازمان اسناد ملی در حال تدوین قانونی است که اسناد الکترونیکی، حفظ و آرشیو شوند و برای آیندگان باقی بمانند تا آنان دریابند که زندگی روزانه ما در فضای مجازی چگونه بوده است. بخش اداری وارد این بحث شده است و امکان حفظ اسناد فراهم شده است، اما از لحاظ زندگی مردم عادی چنین امکانی ایجاد نشده است. ما در دوره قاجار از طریق عکس‌های به‌جای مانده متوجه می‌شویم که پوشش به چه صورت بوده است، اما با توجه به شرایط کنونی، سند الکترونیکی از زندگی کنونی وجود نخواهد داشت. حال اگر این اسناد از بین بروند قسمتی از تاریخ ما سیاه خواهد شد. به همین دلیل است که می‌گویند آرشیو همیشه پویا و در جریان است و گذشته را باید نگهداری کنیم و به فکر حال باشیم تا آیندگان از این اسناد بهره‌مند شوند.

ایکناـ آیا در این مرکز فقط اسناد مکتوب نگهداری می‌شوند؟

 ما در کنار اسناد مکتوب، اسناد غیرمکتوب مانند فیلم، نوار ویدئو، نوار صوتی تصویری، گرامافون و بالغ بر 100هزار عکس نگهداری می‌کنیم. این مرکز هر مدرک دریافتی را از جنبه تحقیقی بررسی می‌کند. برای نمونه ممکن است یک چک و یا سفته برای شما یک چک یا سفته عادی محسوب شود، اما از نظر تحقیقاتی، باید خودمان را به جای محقق 20 سال آینده قرار ‌دهیم که اگر آن محقق بخواهد در زمینه اقتصاد این دوره کار کند این چک‌ها و سفته‌ها جنبه تحقیقی خواهند داشت و واژگان و مبالغی که در آنها به کار رفته است مسائل اقتصادی این دوره را نشان می‌دهند و با توجه به این دیدگاه، هر مدرکی که دریافت می‌کنیم ارزش سندی و تاریخی دارد و از جنبه تحقیق هیچ‌کدام از این مدارک مانند هم نیستند و هر کدام یک جنبه از زندگی بشری در دوره خود را بیان کرده و تفکرات انسانی را بازگو می‌کنند. متاسفانه چون در ایران تحقیقات در حوزه اسناد کمتر انجام می‌شود و خیلی عمیق نیست، افراد با این مورد بیگانه هستند. امروزه در دنیا بحث نگهداری و آرشیو کردن در میان خانواده‌ها نیز رایج است.

ایکنا_آرشیو خانوادگی چیست؟

آرشیو تاریخ خانوادگی به قدری مهم است که در دنیا افراد به دنبال شجره خانوادگی خود هستند و عکس‌های قدیمی خانواده خود را در سایت‌ها قرار می‌دهند و برای آنان مهم است که در گذشته چه بودند و الان به کجا رسیده‌اند. امروزه بحث هویت‌شناسی و گذشته افراد بسیار مهم شده است، اما متاسفانه در ایران هر روز با آن بیگانه‌تر می‌شویم با وجود این‌که پیشینه عظیم بیش از 2500 سال داریم و بیان می‌کند که تاریخ تفکر ما بسیار غنی بوده است. این مورد خیلی مهم است، زمانی که از هویت صحبت می‌شود بحث تاریخ تفکرات به میان می‌آید که اجداد شما بابت هر چیزی چگونه فکر می‌کردند. ما امروزه بحثی به نام خشکسالی و کم‌آبی داریم، در حالی که این بحث1000 تا 2000 سال پیش نیز در ایران مطرح بوده است و اجداد ما فکر کردند برای برطرف کردن مشکل خشکسالی قنات‌ها را ایجاد کنند و در واقع مخترع قنات ایرانی‌ها بوده‌اند و امروزه از تجربیات آنان استفاده می‌کنیم. از همه تقاضا داریم که اسناد خانوادگی خود را اهدا کنند و سازمان اسناد یک سری شیوه نگهداری برای اسناد خانوادگی گذاشته است و حداقل یک نسخه اسکن به مرکز اسناد بدهند، چون بعضی افراد علاقه‌مند هستند این اسناد را در خانه نگهداری کنند که اگر روزی از بین رفت پیشینه‌ای از آن موجود باشد چون بخشی از میراث ملی ماست و باید در حفظ و نگهداری آن کوشا باشیم.

ایکنا_ بخش تاریخ شفاهی از چه زمانی کار خود را آغاز کرد؟

از سال 1376 بحث تاریخ شفاهی با اولویت تاریخ شفاهی آستان قدس مشهد و شهرستان‌های خراسان افتتاح شد و تاکنون 20هزار ساعت مصاحبه در مورد موضوعات مختلف با رجال، هنرمندان، نقاشان، اصناف مختلف، تجار و حوزه صنفی و بحث در حوزه وقایع مختلف ضبط شده است. این مصاحبه‌ها آرشیو و پیاده‌سازی شده سپس باز شنوایی و تایپ می‌شوند. این اسناد شفاهی  بیشتر جنبه آرشیوی دارند و در آینده روی خروجی‌های آن فکر می‌کنیم.

حرم مطهر رضوی در این 20 سال بسیار تغییر کرده است و هرسال ما آن را مستندسازی و فیلم و عکس تهیه کردیم. در سال 1380 در اطراف حرم مطهر خیابان‌هایی بوده است که اکنون نیست و ما تمام این موارد را مستندسازی کرده‌ایم. برای مثال هر دوره انتخابات، مراسم محرم و صفر، شلوغی حرم مطهر و حتی موارد مربوط به کرونا از اسفند ماه که تعطیلات آغاز شد را مستندسازی کردیم و یک‌سری مصاحبه با پزشکان و مدافعان سلامت داشتیم و تنها مؤسسه‌ای در ایران بودیم که این کار را انجام دادیم. این اسناد را برای آیندگان نگهداری می‌کنیم تا در جریان تغییر و تحولات این زمان باشند.

ایکنا_تولیدات مرکز اسناد چگونه در دسترس مردم قرار می‌گیرد؟

مرکز اسناد تاکنون مجموعه کتاب‌هایی بالغ بر 25 اثر چاپ کرده است. همچنین مجله پژوهش‌نامه مطالعات اسنادی و آرشیوی که مجموعه مقالات است نیز منتشر می‌شود. موارد ذکر شده مربوط به بخش اسناد مکتوب است و در کنار آن روایات شفاهی تحت عنوان تاریخ شفاهی داریم.

یک واحد انقلاب اسلامی هم داریم که در حوزه انقلاب در مشهد مشغول به کار است و واحد تاریخ خانوادگی که با کمک اسناد خاندان‌های قدیمی مشهد شجره درست می‌کنند را نیز تقویت کردیم.

ایکنا_ از دیدگاه شما جالب‌ترین سند کدام است؟

به نظر من همه اسناد جذاب هستند چون هر سندی دنیا و دریچه‌ای به روی انسان باز می‌کند؛ در زمان قدیم متن قباله ازدواج را بسیار زیبا با آیات و روایات، احادیث و اشعار در مورد اهمیت ازدواج می‌نوشتند. دو سوم متن قباله درباره اهمیت ازدواج و بقای نسل بوده و بحث مهریه در انتهای متن قرار می‌گرفت برخلاف امروز که متن‌ها کوتاه هستند.

ایکنا_چه مواردی در قباله‌های ازدواج ذکر شده است؟

برای نمونه اگر بخواهیم دریابیم قباله‌های ازدواج از سال 1360 تا بعد از انقلاب چه اطلاعاتی در اختیار ما قرار می‌دهند از لحاظ ظاهری همه مانند هم هستند، اما محتوا و میزان مهریه متفاوت است. در این بازه زمانی نوع مهریه کمتر پول نقد و سکه بوده و نوع آن در هر مکانی متفاوت بوده است. منطقه گناباد که قباله ازدواج دوره قاجار آن را داریم نوع مهریه آنان به خاطر کم‌آبی، آب است؛ امروزه نیز مهریه، آب، ملک و زمین است. شرایط ضمن عقد نیز متفاوت بوده و در سال‌های اخیر حق طلاق بانوان در قباله‌ها ذکر می‌شود، درحالی که در دهه‌های 60 و 70 حق طلاقی وجود نداشته و در دوران قاجار شاهد حق طلاق هستیم.

همچنین حق شغل در دوره قاجار و پهلوی ثبت نشده است، چون زنان شاغل نبودند، اما در بعد از انقلاب حق شغل اضافه می‌شود و زنان تمایل دارند در جامعه شاغل باشند و وارد اجتماع شوند، اما چون برخی مردان اجازه نمی‌دادند حق شغل را در شرایط ازدواج قرار می‌دادند. حق مسکن یا حق تحصیل در قباله‌های ازدواج بعد از انقلاب بیشتر وجود دارد همچنین در دوره قاجار حق تحصیل نبوده است.

 زمانی که بعد از انقلاب را با دوره قاجار از نظر شکل ظاهری قباله‌های ازدواج مقایسه می‌کنیم در دوره قاجار قباله‌های ازدواج خانواده‌های بالادست از لحاظ شکل صوری و محتوایی شکیل‌تر بودند، اما قباله‌های ازدواج خانواده‌های پایین‌دست ساده‌تر بودند. بعد از انقلاب چون شکل سندهای ازدواج مشابه است و سازمان ثبت احوال سند ازدواج را به‌صورت دفترچه ارائه می‌کند محتواهای آنها می‌تواند به ما کمک کند. در مقایسه دهه‌های 60 و 70 با دهه 80 نوع درخواست‌های حق زنان متفاوت شده و نشان می‌دهد جامعه دچار چه تغییراتی شده است و زنان بیشتر در خواست‌های خود را مطرح می‌کنند و آن حقوق در قباله‌های ازدواج که یک قرارداد شرعی است افزوده می‌شود.

طلاق‌نامه‌های مربوط به دوره قاجار ساده نوشته شده است. مجموعه «اخوانیات» و نامه‌های عاشقانه که زن و شوهر به یکدیگر نوشته‌اند و بیانگر تاریخ عشق در ایران است نیز موجود است و بیان می‌کند که مکاتبه‌های بین زن و شوهر چگونه بوده است. امروزه نامه‌های دوستانه بین دوستان از طریق ایمیل یا فضای مجازی ارسال می‌شود و این مکاتبه‌ها از بین رفته است و مشخص نیست روابط بین افراد چگونه است.

ایکنا_ چه اسناد دیگری در این مرکز نگهداری می‌شوند؟

معمولی‌ترین اسناد در مرکز آستان قدس رضوی نگهداری می‌شوند و اسناد ادارات و سازمان‌ها توسط سازمان اسناد ملی نگهداری می‌شوند، اما اسناد موجود در مرکز ما مردمی هستند و وقف هم پایه و اساسش مردم و قراردادهای اجتماعی بین آنان است. بیشترین اسناد این مرکزاجتماعی و اقتصادی است چون اسناد موجود از دوره صفویه اکثرا اسناد مالی هستند. اسناد سیاسی بیشتر در سازمان اسناد ملی و مؤسساتی مثل تاریخ معاصر و مرکز اسناد انقلاب اسلامی نگهداری می‌شوند.

دیگر اسناد، وصیت نامه‌هاست که تاریخ مرگ را نشان می‌دهند و مشخص می‌کنند که تفکر قبل از فوت آدمیان به چه صورت بوده است و چه مواردی در وصیت‌نامه‌ها قید می‌شد. اجاره‌نامه‌ها، مصالحه‌نامه، مبایعه‌نامه‌ها، قراردادهای خرید و فروش نیز موجود است و موارد و مناسبات بین موجر و مستاجر و شرایط آنان در زمان خود را بیان می‌کنند. در بحث خرید و فروش‌ها مشخص می‌شود که در جامعه ایرانی چه چیزهایی خرید و فروش شده، میزان و نوع آن، واحد پول نیز در اسناد درج شده است.

ایکناـآیا تاکنون رویدادی منجر به نابودی بخشی از آرشیو مرکز اسناد شده است؟

خیر، خوشبختانه به لطف امام رضا(ع) پیشامدی رخ نداده است که به موجب آن اسناد از بین بروند. مقررات در این مرکز بسیار سخت گرفته می‌شود و ما در تلاش هستیم که برای اسناد هیچ اتفاق ناگواری رخ ندهد.

ایکنا_ شرایط استخدام افراد در این مرکز چگونه است؟

چند سالی در این مرکز نیرویی گرفته نشده است، اما اگر فردی علاقه‌مند به فعالیت در این مرکز باشد، در کنار تحصیل دانشگاهی در رشته‌های تاریخ ادبیات یا علوم اجتماعی بحث تجربه نیز بسیار مهم است یعنی باید اصول سندخوانی و خط سیاه را بداند و با اصول سندشناسی و سندنویسی قدیمی و سنتی و نوین و آرشیوداری آشنا باشد. یک‌سری آموزش‌های تخصصی را نیز فراگیرد، البته همه این موارد با تجربه و علاقه امکان‌پذیر است.