اهمیت صبر و شکیبایی در تابآوری اجتماعی از منظر قرآن
استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی اظهار کرد: اولین مورد مؤثر بر تابآوری اجتماعی در آیات قرآن کریم صبر و شکیبایی است. در آیات بسیاری بر این موضوع مهم اشاره شده است. امام محمد غزالی به حدود هفتاد آیه اشاره کرده که به این موضوع اشاره دارند.
به گزارش خبرنگار ایکنا، نشست «دینداری و تابآوری اجتماعی در قرآن کریم» امروز چهارشنبه 4 اسفندماه با سخنرانی سیدعلی‌نقی ایازی، استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد. در ادامه سخنان وی را می‌خوانید:
بنده با استفاده از تحلیل محتوای کیفی و به صورت استقرایی به قرآن کریم و آن دسته از آیات اجتماعی که مرتبط با تابآوری اجتماعی هستند مراجعه و آنها را مورد بررسی قرار داده‌ام لذا داده‌ها که در اینجا آیات قرآن هستند را شناسایی و بر اساس آنها یک تفسیر اجتماعی انجام داده‌ایم. البته نیازمند بهره‌مندی از دو دانشِ تفسیر اجتماعی و جامعه شناسی بوده‌ایم اما مهم‌تر تفسیر اجتماعی است که به عنوان یک اقدام اثرگذار در فرآیند انجام کار مد نظر بوده است.
مراد از تفسیر اجتماعی چیست؟
مقصود ما از تفسیر اجتماعی عبارت است از مجموعه‌ای از شروط، توضیحات و تحلیل‌هایی که مفسران در طی قرون، ذیل آیات اجتماعی قرآن عرضه کرده‌اند که به زندگی اجتماعی انسان و لوازم و آثار و پیامدهای آن مربوط است. لازم به اشاره است که در تحقیق کیفی، بیشتر بر چهارچوب مفهومی تأکید داریم و اگر چهارچوب نظری ارائه می‌شود در راستای روشن شدن فضای مفهومی تحقیق است. در معنای تابآوری نیز باید گفت که توانایی مقاومت در مقابل ناملایمات و دشواری‌های زندگی همانند بلایایی طبیعی یا کرونا و ... است بنابراین اگر تابآوری را توسعه دهیم موضوع تابآوری اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و ... معنا پیدا می‌کند اما محل بحث ما بیشتر بر تابآوری اجتماعی است.
عوامل مؤثر بر تابآوری در قرآن
یکی از کارهایی که در مطالعات کیفی انجام می شود مفهوم‌پردازی است تا وقتی مقولاتی را ذیل آنها دسته‌بندی کردیم انتزاعِ درستی از آن موضوع داشته باشیم لذا ما مفاهیمی همانند توانایی بازیابی سریع و موفق، دستیابی به موقعیت‌های برتر و شادی آفرین، توانایی کامیابی، توانایی عدم شکست و غلبه بر مشکلات، توانایی رویارویی با تغییرات مخرب و شرایط ناگوار و امثالهم را احصا و آنها را بر قرآن عرضه کردیم و با توجه به اینکه می‌خواهیم از تحلیل محتوای کیفی و استقرایی به قرآن مراجعه کنیم بنابراین ابتدا باید داده‌ها را جمع‌آوری و موضوعات را مرتبط کنیم لذا بنده جدولی را تدوین و در یک ستون آیات مرتبط با بحث تابآوری اجتماعی و در ستون دیگر عوامل مؤثر بر تابآوری اجتماعی را آوردم.
اولین مورد مؤثر بر تابآوری اجتماعی در آیات قرآن کریم صبر و شکیبایی است. در آیات بسیاری بر این موضوع مهم اشاره شده است. امام محمد غزالی به حدود هفتاد آیه اشاره کرده که به این موضوع پرداخته‌اند. صبری که در قرآن و سنت به عنوان راهکاری برای تابآوری اشاره شده امری اختیاری و ارادی است وگرنه اگر امری خارج از اراده باشد درجه و پاداشی برای آن نخواهد بود. آیات 127 تا 129 اعراف یکی از این موارد است که خداوند فرموده است: «وَقَالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ أَتَذَرُ مُوسَىٰ وَقَوْمَهُ لِيُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ وَيَذَرَكَ وَآلِهَتَكَ ۚ قَالَ سَنُقَتِّلُ أَبْنَاءَهُمْ وَنَسْتَحْيِي نِسَاءَهُمْ وَإِنَّا فَوْقَهُمْ قَاهِرُونَ قَالَ مُوسَىٰ لِقَوْمِهِ اسْتَعِينُوا بِاللَّهِ وَاصْبِرُوا ۖ إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُهَا مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ ۖ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ؛ و سران قوم فرعون گفتند: آیا موسی و قومش را واگذاری تا در این سرزمین فساد کنند و تو و خدایان تو را رها سازند؟ فرعون گفت: به زودی پسرانشان را کشته و زنانشان را زنده گذاریم (و در رنج و عذاب خدمت و اسارت نگاه داریم) و ما بر آنها غالب و مقتدریم. موسی به قوم خود گفت: از خدا یاری خواهید و صبر کنید که زمین ملک خداست، آن را به هر کس از بندگان خود خواهد به میراث دهد، و حسن عاقبت مخصوص اهل تقواست»
ویژگی دیگر که در تابآوری اجتماعی مؤثر است مناسک دینی و به طور مشخص نماز است. خداوند در آیات 19 تا سوره 24 معارج به این موضوع اشاره کرده و فرموده است: «إِنَّ الْإِنْسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعًا وَإِذَا مَسَّهُ الْخَيْرُ مَنُوعًا إِلَّا الْمُصَلِّينَ الَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَاتِهِمْ دَائِمُونَ وَالَّذِينَ فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ؛ به راستى كه انسان سخت آزمند و بى تاب خلق شده است چون صدمه اى به او رسد عجز و لابه كند و چون خيرى به او رسد بخل ورزد غير از نمازگزاران همان كسانى كه بر نمازشان پايدارى مى كنند و همانان كه در اموالشان حقى معلوم است» . عامل دیگر استمداد جستن از خداوند است که زمینه تابآوری را تسهیل می‌کند. استعانت بدین معناست که فرد از خداوند برای افزایش قدرت یا سهولت انجام دادن کار کمک بخواهد لذا در نماز مستمراً از او استمداد می‌طلبیم .
اهمیت الگوگیری از پیشوایان دینی
عامل دیگر الگوسازیِ زیست شکیبایان است و یکی از مفاهیم در تربیت‌پذیری نیز همین الگوپذیری است. حضور اولیای دین در عرصه‌های اجتماعی و نحوه برخورد آنها با حوادث اجتماعی که در قالب قصص قرآنی بیان شده الگوی مناسبی برای ماست. 146 آل عمران از جمله این موارد است که خداوند فرموده است: «وَكَأَيِّنْ مِنْ نَبِيٍّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّيُّونَ كَثِيرٌ فَمَا وَهَنُوا لِمَا أَصَابَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَمَا ضَعُفُوا وَمَا اسْتَكَانُوا ۗ وَاللَّهُ يُحِبُّ الصَّابِرِينَ؛ چه بسیار رخ داده که پیغمبری جمعیت بسیار (از پیروانش) همراه او جنگیدند و با این حال، اهل ایمان با سختی‌هایی که در راه خدا به آنها رسید هرگز بیمناک و زبون نشدند و سر زیر بار دشمن فرو نیاوردند و (صبر و ثبات پیش گرفتند، که) خدا صابران را دوست می‌دارد.» در این آیه خداوند برای کسانیکه در جنگ احد دچار ضعف و ناتوانی شدند، اولیای پیشین را مثال زده و بر الگوگیری از آنها تأکید کرده است.
عامل دیگر تقوا است که باعث تقویت نفس انسان می‌شود. این همان خصوصیت خود‌کنترلی است که با ریاضت حاصل می‌شود و انسان را از ناشکیبایی حفظ می‌کند. آیا 90 سوره یوسف یکی از مواردی است که به این موضوع اشاره کرده و خداوند فرموده است: «قَالُوا أَإِنَّكَ لَأَنْتَ يُوسُفُ ۖ قَالَ أَنَا يُوسُفُ وَهَٰذَا أَخِي ۖ قَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَيْنَا ۖ إِنَّهُ مَنْ يَتَّقِ وَيَصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ؛ آنان گفتند: آیا تو همان یوسف هستی؟ پاسخ داد که آری من همان یوسفم و این برادر من (بنیامین) است، خدا بر ما منّت نهاد (و ما را به دیدار هم پس از چهل سال رسانید) که البته هر کس تقوا و صبر پیشه کند خدا اجر نیکوکاران را ضایع نگذارد.»
عامل دیگری که قرآن بر آن تأکید می کند عبرت‌گیری است چراکه تاریخ، آئینه تمام‌نمای وقایع و حوادثی است که امروزه می‌توانیم از آنها بهره‌مند شویم. قرآن از این تکنیک به درستی استفاده کرده تا نادرستی‌ها به خوبی نمایان شود و انسان‌ها از تاریخ بهره‌مند شوند. یکی از این آیات آیه 9 سوره روم است که خداوند فرموده است: «أَوَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ ۚ كَانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَأَثَارُوا الْأَرْضَ وَعَمَرُوهَا أَكْثَرَ مِمَّا عَمَرُوهَا وَجَاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ ۖ فَمَا كَانَ اللَّهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَلَٰكِنْ كَانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ؛ آیا در زمین سیر نکردند تا ببینند که عاقبت کار پیشینیانشان (چون قوم عاد و ثمود) چه شد؟ در صورتی که از اینها بسیار تواناتر بودند و بیش از اینها در زمین کشتزار ساختند و کاخ و عمارت برافراشتند و پیامبرانشان با آیات و معجزات برای (هدایت) آنان آمدند (لیکن چون نپذیرفتند همه به کیفر کفر هلاک شدند). و خدا درباره آنها هیچ ستم نکرد بلکه آنها خود در حق خویش ستم می‌کردند.»
نظریه ابهام دارد
در ادامه علی یوسفی، دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد، در نقد مطالب ایازی گفت: ایشان براساس چارچوب نظریات تابآوری اجتماعی به متن قرآن مراجعه کردند، استنباط بنده این است که وقتی سراغ نظریات تابآوری اجتماعی می‌رویم مرور انتقادی داریم و نظریات را مقایسه می‌کنیم و اگر بخواهیم جمع‌بندی و نتیجه بگیریم با منطق تحلیلی سراغ آن می‌رویم، بنابراین مقایسه آراء و نتیجه‌گیری و ادغام روابط خاص خود را دارد.
وی افزود: وقتی سراغ نظریه می‌رویم انتظار تعریف روشن و مشخص کردن ابعاد و سطوح و انواع آن وجود دارد و فرایند تابآوری باید بررسی شود ولی در ارائه شما این مسئله وجود نداشت. این بحث درباره دینداری هم ضروری است. اینکه دینداری چیست و ابعاد آن چیست و نتیجه‌گیری از منظر جامعه‌شناسی صورت بگیرد و بعد سراغ قرآن بروند. استخراج یکسری مضامین پراکنده و اتصال آن و ارائه به عنوان پیامد، مطلوب ما نیست بلکه این استخراج باید طوری صورت بگیرد که منجر به نظریه شود.
یوسفی تصریح کرد: یکی از آرای شاخص ایده تروما است یعنی وقتی تکانه شدید به جامعه مانند زلزله و کرونا و ... وارد شود، چه عوارض فرهنگی و اجتماعی بر جامعه دارد و جامعه چه تغییراتی را در قلمروهای مختلف اقتصادی و سیاسی و روانی و ... پیدا می‌کند.
یوسفی بیان کرد: تحلیل محتوایی استقرایی در قرآن که به آن اشاره شد به چه مفهومی است، زیرا آیات قرآن مانند تجربه کنشگران اجتماعی نیست که از زمانی به زمان و از مکانی به مکان دیگر متفاوت باشد. شما گزاره‌های دین‌ورزی و تابآوری را استخراج کرده‌اید و می‌گویید براساس معیارهایی آنها را به هم متصل می‌کنید و با منطق نظری به برداشت و نتایج خاصی می‌رسید.
وی تاکید کرد: من در نوع مواجهه شما با قرآن مشکل دارم و معتقدم تحلیل فراتئوریک برای مفهوم تابآوری در قرآن لازم است. لذا باید با منطق تولید نظریه با متن روبرو شویم و به ربط مفاهیم مختلف در قرآن بپردازیم. مثلا دینداری با علائمی با تابآوری در قرآن پیوند خورده است و این مقوله متفاوت از آن است که ما خودمان ربط‌هایی را برای آن بیابیم که بعضا درست نیست.
استفاده از قرآن برای حل مشکلات؛ نیاز راهبردی امروز
همچنین قاسم درزی، استادیار پژوهشکده مطالعات میان رشته‌ای قرآن دانشگاه شهید بهشتی، گفت: این تحقیق از آن جهت که به مسائل روز پرداخته است دارای ارزش ویژه است و به خصوص در حوزه مطالعات قرآنی کمتر شاهد این مباحث هستیم و برای ما مهم و راهبردی است که بتوانیم مشکلات و مسائل اجتماعی را براساس قرآن حل کنیم.
وی افزود: بحث اول بنده ابهام در عنوان بحث یعنی دینداری و تابآوری است. آیا ما قصد داریم نسبت بین این دو را در قرآن بحث کنیم یا اینکه هر کدام را جدا در قرآن بررسی کنیم؛ قرآن بزرگترین منبع دینی است و چه معنایی دارد که ما دینداری را در قرآن مدنظر قرار دهیم؛ پیشنهاد بنده این است که عنوان تابآوری از منظر قرآن انتخاب شود.
درزی اضافه کرد: ما غیر از فهرستی که مرتبط با تابآوری بودند مانند صبر، عبرت و الگوگیری چیز دیگری نیافتیم، یعنی ابهام وجود دارد که آیا چیزی به حوزه علوم اجتماعی اضافه می‌شود، آیا نظریه‌ای تولید شده است یا تابآوری اجتماعی نقشی در فهم بهتر آیات داشته است؟.
استادیار پژوهشکده مطالعات میان رشته‌ای قرآن دانشگاه شهید بهشتی، بیان کرد: این کار، طرح مسئله ندارد؛ اگر در بحث تابآوری، مسئله وجود داشت جهت‌گیری مشخصی در تحقیق به وجود می‌آمد و نتیجه آن هم روشن بود. صرفا یک تطبیق بین یکسری مؤلفه‌های نظریات تابآوری اجتماعی و مفاهیم قرآن رخ داده و دستاورد پژوهشی قابل مشاهده ندارد؛ روش تحقیق دارد ولی مبتنی بر نظریه نیست و مؤلفه‌های روش تحقیق هم دارای ابهام است.
درزی بیان کرد: برخی مؤلفه‌ها هم که به عنوان مؤلفه‌های تابآوری بحث شده، مبهم است مثلا عبرت‌گیری و شکیبایی چه ربطی به تابآوری دارد؛ حد تابآوری هم معلوم نشده است، مثلا آیا امروز مردم کره شمالی در برابر حاکمشان، تابآوری دارند؟ آیا رفتار قوم فرعون در برابر او و اسارت آنها، شکیبایی و تابآوری اجتماعی است، اصلا چرا ما باید در برخی موارد شکیبایی کنیم و تابآوری داشته باشیم. شما گفته‌اید روزه و نماز باعث تابآوری است ولی بر چه مبنایی اثبات می‌کنید. همچنین ممکن است گفته شود صلاة در قرآن در همه جا به معنای نماز نیست و دعا هم هست و اگر صلاة عاملی برای تابآوری است چه نیایشی منجر به این تابآوری است؟
انتهای پیام
