زهدگرایی و دوری از استبداد؛ فاکتورهای اصلی زندگی و اشعار نظامی

اکرم ناصری، یک دکترای تاریخ در خراسان‌جنوبی در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان‌جنوبی، اظهار کرد: ابومحمد الیاس بن یوسف ابن زکی بن موید ساکن شهر باستانی گنجه به نام یوسف زکی متولد شد؛ پدر و مادرش او را الیاس نام نهادند اما به نام نظامی گنجوری در تاریخ جاودان مانده است.

وی افزود: کاتبان سرشناس بعدها آثار او را تحت عنوان خمسه نظامی منتشر کردند؛ فعالیت خلاقانه نظامی گواه تربیت مکتبی و کمال اوست؛ او زیر نظر تربیت منطق پزشکی، حقوق و هیئت و علومی که در قرون وسطی تکامل یافته بود و در همه این علوم طبع آزمایی کرده بود.

این دکترای تاریخ بیان کرد: نظامی گنجوی به تاریخ فلسفه و علوم الهی توجه خاص داشت و آن‌ها را با ذوق فراوان می‌آموخت و برای مجاهدت‌های منحصر به‌فرد توجه‌ها را به خود جلب کرد؛ گنجه در آن زمان به‌عنوان یکی از پایتخت‌های امیران به‌شمار می‌رفت؛ مراکز بسیاری از سازمان‌های دولتی در گنجه قرار داشت.

ناصری ادامه داد: احتمال دارد که در کاخ‌های باشکوه امیران ایل گز بسیاری از شاعران زندگی و کار می‌کردند و در جشن‌ها نظامی مردی تربیت یافته بود و دارای استعدادی شگرف بود؛ هم فرصت‌ها را در اختیار داشت اما نکته اینجاست که زرق و برق فریبنده است.

وی بیان کرد: با تعدادی از فرمانروایان معاصر مربوط بوده ‌است، از جمله فخرالدین بهرامشاه پادشاه ارزنگان از دست‌نشاندگان قلج ارسلان سلطان سلجوقی روم که کتاب مخزن‌الاسرار را به نام او کرده ‌است، اتابک شمس‌الدین محمد جهان پهلوان که منظومه خسرو و شیرین به او تقدیم شده‌ است، طغرل بن ارسلان سلجوقی و قزل ارسلان بن ایلدگز که در همین منظومه از ایشان نام برده‌ است و ابوالمظفر اخستان بن منوچهر شروانشاه که لیلی و مجنون را به نام او کرده ‌است.

وی تصریح کرد: نظامی در اکثر اشعار در این بازه زمانی از گوشزد کردن به فرمانروایان خودداری نکرد و شهرت او به‌عنوان شاعر نه تنها در سرزمین بومی‌اش گسترش پیدا کرد اما در بسیاری نقاط نیز زبانزد بود؛ نظامی مجموعه‌ای از اشعار غنایی، دیوانی و مرکب از غزل، قصیده، رباعی، ترکیب‌بند و ترجیع‌بند را دارد، اما متأسفانه بخش اندکی به ما رسیده و تنها بخش‌های اندکی از اشعار غنایی این شاعر نشان می‌دهد آموزنده‌ترین نکات اخلاقی و عرفانی در قالب اشعار متنوع پیاده شده است.

این دکترای تاریخ با اشاره به شرایط مختلف نظامی و میزان اثرگذاری بر شاعران توانای زمان خود، ادامه داد: نظامی به مرحله‌ای در سخنوری رسیده که ستایش گویندگان بزرگی چون دهلوی را موجب شد؛ نکته دیگر اینکه نظامی توانست به تکمیل روشی خاص توفیق پیدا کند؛ با اینکه داستان‌سرایی در زبان فارسی به‌وسیله نظامی آغاز نشده، اما تنها شاعری که تا پایان قرن ششم توانسته شعر تمثیلی را به حد اعلای خود برساند اوست.

ناصری بیان کرد: استفاده از ترکیبات خاص، تازه و ابداع و اختراع مضامین نو و تصویرسازی جزئیات و توصیف طبیعت و اشخاص و بدیعیات نو در اشعار نظامی دیده می‌شود که نظیری ندارد.

وی با بیان اینکه شعر نظامی از لحاظ درون‌مایه، محتوا، مضامین عشقی، تعلیم و تربیت و موضوعات دینی و تاریخی اهمیت فراوان بسیاری دارد، افزود: از ویژگی‌های دیگر اشعار نظامی شخصیت نظامی از لحاظ اخلاقی راستگویی و راست‌اندیشی است که در شعر نمایان است.

این دکترای تاریخ با اشاره به کمال مطلوب اخلاقی در اشعار و زندگی نظامی، اظهار کرد: زهدگرایی نظامی نشانه بی‌اعتنایی او به دنیاست و او عامل اصلی دور شدن از حقیقت را دنیاگرایی و خودپرستی دانسته و این موارد را مانع خداپرستی می‌شمرد؛ در آثار نظامی، توصیف طبیعت به منزله تزئینات ظریف لغوی جایگاه صور خیال را نشان می‌دهد.

ناصری با بیان اینکه نظامی در اشعار حماسی خود غالبا از یک روایت فرعی کمک می‌گیرد و  این امر مرکز ترکیب اصلی اشعار را نمایان می‌کندد، افزود: نظامی گنجوی کمتر از پیشینیان از شیوه‌های ابتکاری مرسوم استفاده می‌کند و جنبه‌ها و اثار اسطوره‌ای در اشعار او کمتر دیده می‌شود.

وی تصریح کرد: در مورد آثار نظامی، اولین منظومه از خمسه‌ نظامی، مخزن‌الاسرار نام دارد که به ملک فخرالدین بهرام‌شاه والی آذربایجان تقدیم شده و این اثر در ردیف ادبیات تعلیمی قرار می‌گیرد و نظامی گنجوی در آن تلاش می‌کند تا با دعوت مردم به خداشناسی و تهذیب در واقع نفس و خودشناسی راه رستگاری و زندگی مؤمنانه را به آن‌ها نشان دهد.

این دکترای تاریخ بیان کرد: خسرو و شیرین دومین اثر از خمسه نظامی است و این منظومه داستان عشق خسرو و پرویز و شهریار قدرتمند ایرانی و شاهزاده‌ای از ارمنستانی به نام شیرین است و منظومه با تعریف عشق از دیدگاه نظامی و تولد خسرو پرویز شروع می‌شود که در این اثر به عشق میان آن دو پرداخته است؛ ماجرای خسرو و شیرین در کتاب شاهنامه هم موجود است هرچند که در آن‌جا بیشتر ماهیت حماسی و تاریخی دارد تا عاشقانه. لیلی و مجنون سومین اثر از خمسه نظامی گنجوی است که به درخواست فرمانروای شروان شاهی نوشته شده است.

ناصری اظهار کرد: نظامی در زمان حکومت آل مسافر شروان‌شاهان و سلجوقیان زندگی می‌کرده و دو حکومت شروان‌شاهی و آل مسافر را می‌توانیم عمارت‌های محلی بدانیم، اما بالاخره با به قدرت رسیدن سلجوقیان، تمامی این ادوار ضعیف شده و به حاشیه رانده‌ شدند و لیلی و مجنون هم به‌عنوان سومین اثر از خمسه نظامی به در خواست فرمانروای شروان‌شاهی نوشته شده است.

وی بیان کرد: لیلی و مجنون نیز یکی از داستان‌های عامه‌پسند عربی به‌شمار می‌رود و بعضی از پژوهشگران معتقدند که نظامی تمایلی برای به نظم در آوردن این اثر نداشته و مجبور می‌شود تا به درخواست پادشاه جواب مثبت دهد؛ در مقایسه با آثار دیگر این اثر هم از جایگاه ممتازی برخوردار است.

ناصری ادامه داد: هفت پیکر نظامی به‌عنوان چهارمین اثر از پنج گنج در پنج هزار و شش بیت نوشته می‌شود و به این اثر نام بهرام‌نامه یا هفت گنبد را هم داده‌اند.