کم‌اطلاعی از هویت ملی و دینی هویت زنانگی را مخدوش کرده است
کارشناس و پژوهشگر حوزه تاریخ در دوران معاصر معتقد است که ما نتوانسته‌ایم هویت ملی و دینی خود را با الگوهای شاخصی چون حضرت خدیجه(س)، حضرت فاطمه(س) و حضرت زینب(س) معرفی کنیم. گزاره‌های ملی هم خوب تبیین و معرفی نشده است بنابراین می‌توانیم متناسب با معرفی صحیح از الگوی هویت ایرانی اسلامی الگوی سومی درست کنیم.
به گزارش ایکنا، علی باغدار دلگشا️، کارشناس و پژوهشگر حوزه تاریخ در دوران معاصر، 26 آذر ماه در نشست علمی «مسئله زن در ایران؛ ساخت زنانگی در هویت سه‌گانه ایرانی، اسلامی و تجدد غربی» گفت: بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد جامعه ایران در میانه دوره ناصری یک مسئله را به عنوان مسئله مدنظر قرار داد و آن قانون بود و قانون به مفهوم غربی و مدرن آن به کار رفت و روزنامه قانون توسط ملکم‌خان منتشر شد و تعبیر قانونی‌مسلک هم برای طرفداران قانون وضع شد و البته حکومت وقت، افراد متمایل به قانون را دستگیر و زندانی می‌کرد.
وی افزود: در سال 1905 میلادی همانطور که پادشاه به عنوان حاکم قدرتمند ایفای نقش دارد مجلس هم به عنوان جایگاه قدرت مردم، این نقش را دارد و در این دوره، ایده مشروطه‌خواهی پدیدار می‌شود و قدرت حکومت و قدرت مردم در برابر هم قرار دارند. در همین زمان، کسانی مطرح کردند مشروطه، کفر و گزاره‌ای الحادآمیز است؛ شیخ فضل‌الله هم در مخالفت با مشروطه مطالبی بیان کرد و آن را در مخالفت با اسلام دانست. او در بحث حقوق زن و مرد اشاره دارد ما چیزی به نام برابری در اسلام نداریم زیرا از مفاهیم غربی برآمده است و نتیجه آرای وی هم این بود که در شورای ملی دوم به شهادت رسید.
تعدیل دیدگاه‌های میرزای نائینی
کارشناس و پژوهشگر حوزه تاریخ اضافه کرد: دسته دیگر عالمانی بودند که گفتند مراد ما از مشروطه، مشروطه اسلامی است و این طیف فکری، طرفداران بیشتری پیدا کرد و کسانی چون مرحوم بهبهانی، ملاکاظم خراسانی، مازندرانی و میرزای نائینی در این طیف قرار داشتند البته میرزای نائینی در اواخر عمر دیدگاه‌های خود را تعدیل کرد.
وی افزود: در همین اثنا تحولاتی در مصر رخ داد که تاثیر زیادی بر جهان اسلام گذاشت، مصر پیشگام در اندیشه‌های اسلامی و بررسی اندیشه‌های غربی و متجدد بوده است. اولین جریده زن‌نگار در مصر شکل گرفت و ایده‌های حقوق زنان ابتدا از جانب مذهبی‌ها و عالمانی چون محمد عبده مطرح شد. در ابتدا کتابی در مصر نوشته شد که گفتمان مغایر با اسلام در آن وجود ندارد ولی چند سال بعد کتاب دیگری نوشتند که به تدریج رویکردهای فمنیست غربی و مخالفت با حجاب در آن مطرح شد و تاثیر زیادی روی ایران هم گذاشت.
آغاز توجه جامعه ایرانی به مسئله زن
باغدار دلگشا با بیان اینکه یکی از مقالاتی که در دوره مظفرالدین شاه قاجار با عنوان زنان ما و زنان آنها نوشته شد از میرازعلی شیرازی بود که به مقایسه زنان ایران و دیگر کشورها به خصوص از منظر اشتغال پرداخت و اینجا نخستین جایی است که جامعه ایرانی به مسئله زن توجه کرد و در حقیقت ساخت زنانگی ایجاد شد.
این کارشناس و پژوهشگر تاریخ معاصر گفت: در این دوره، فرایند الگوی مقایسه تلفیقی از الگوی ایرانی اسلامی با تجدد غربی ایجاد می‌شود و گفتمان‌های انتقادی تحت تاثیر رویکرد فمنیستی غربی در تقابل با مردان پررنگ می‌شود (یعنی در سال‌های 1905 تا 1908 میلادی). بنابراین ساخت زنانگی مبتنی بر الگوهای غربی فمنیستی و سبک زندگی متفاوت به خصوص از طریق داستان‌نویسی دنبال می‌شود که بر موضوعاتی مانند دوستی قبل از ازدواج و انتخاب مرد مورد علاقه حتی بعد از ازدواج تاکید می‌شود؛ این در حالی است که بیشتر مردان، چهره زنانشان را در شب ازدواج می‌دیدند.
باغدار دلگشا تصریح کرد: در این وضع، جایگاه تجدد غربی مقام بالاتری از گفتمان‌های هویت دینی و ایرانی در این دوره پیدا کرد. این ساخت در دوره پهلوی اول هم رواج داشت؛ در دوره پهلوی اول بر نقش مادری و خانوادگی زن تاکید زیادی شد ولی سیاست‌های آمرانه حکومت طوری بود که ساخت زنانگی زیر نظر حکومت باشد به همین دلیل مراکز و انجمن‌هایی که در مخالفت با گفتمان پهلوی اول بودند تعطیل می‌شدند. مثلا دو نشریه داریم که حتی کاملا مروج بی‌حجابی و ضد حجاب دینی بودند، مانند نشریه دختران ایران و عالم نسوان ولی دستور توقیف این جراید صادر شد و در سال 1314 کانونی زیر نظر خود پهلوی ایجاد شد.
وی با بیان اینکه در این سال بحث کشف حجاب صورت گرفت، افزود: روزنامه اطلاعات که شاخص‌ترین نشریه آن زمان ایران بود؛ در سال‌های 1313 و 1314 مجموعه مقالاتی منتشر کرد که «پروین» درس بخواند یا ازدواج کند و ترجیح می‌دهد پروین ازدواج کند ولی در این دوره اصلا حقوق اجتماعی زنان و اشتغال آنها مورد توجه قرار نگرفت لذا مفهوم ساخت زنانگی در دوره پهلوی دوم با چالش‌های جدی روبرو شد.
الگوی غربی در کتب درسی قبل انقلاب
وی با اشاره به اینکه در دوره پهلوی دوم در کتب آموزشی تلاش شد تا ساخت زنانگی و زیست در مفهوم غربی آن مورد توجه قرار گیرد، افزود: درسی در کتاب فارسی به نام مادر جرج واشنگتن وجود دارد که این درس الگوهای غربی را مورد تحلیل قرار می‌دهد. با این حال این مفهوم در دوره پهلوی دوم به صوت ایده‌پردازی، نمود می‌یابد، مثلا مجله زن روز الگویی که تعریف کرده آرایش و پوشش زن غربی است، حتی مطرح شده که مثلا «آقای مهندس زن مدنظر شما چگونه است؟» و الگوهای مختلفی ارائه می‌دهد و از بین آنها زنی را الگو معرفی می‌کند که آرایش کرده و بلد است ساز بزند و بی حجاب است ولی زنی را معرفی نمی‌کند که اشتغال و تحصیل دارد و به نقد نابرابری‌های اجتماعی می‌پردازد.
باغدار دلگشا تصریح کرد: این هویت غربی تا سال‌هایی که ایده حکومت اسلامی مورد توجه قرار گرفت، وجود داشت. در این دوره کسانی مانند شریعتی مطرح می‌کنند که ما یک الگوی پوپولیسم غربی و مدل شرقی داریم و باید قالب سومی را مبتنی بر زندگی حضرت زهرا(س) ایجاد کنیم البته رویکرد شریعتی بیگانه از تفکرات غربی و شرقی نبود. الگوی دیگر هم توسط شهید مطهری معرفی می‌شود که عمدتا در مجله زن مطرح شد و به اسلام و تجدد پرداخت.
این کارشناس و پژوهشگر گفت: فرایندِ ساخت زنانگی که از قاجار آغاز شده تا امروز که زن، زندگی و آزادی مطرح است نشان می‌دهد مسئله زن هنوز حل نشده و به صورت یک مسئله در سطح اجتماعی در ایران باقی است. این ساخت زنانگی، دنبال یک چیز است و آن بازشناسی و بازتعریف هویت جنسیتی است. مثلا در طول یک قرن اخیر که مسئله زن در بافت اجتماعی مدنظر قرار گرفته است چند مرحله بازشناسی هویت جنسیتی را شاهدیم.
وی ادامه داد: دوره اول در فاصله سال‌های 1285 تا 1307 شمسی است و در این دوره زمانی بیشترین الگوی مورد استفاده غربی سپس هویت دینی و در نهایت هویت ملی با سطح بسیار پایین است؛ در مرحله دوم یعنی 1314 تا 1317 بخش زیادی از زنان ایران به سمت مدل دینی می‌روند ولی ساخت زنانگی غربی از سوی حکومت در رتبه اول است. وقتی رضاشاه از ایران اخراج شد، در ده سال اول حکومت پهلوی یعنی 1320 تا 1327 مرحله سوم بازشناسی هویت جنسیتی است و در این مرحله هویت دینی و ملی کم‌رنگ است.
نقطه عطف بازشناسی هویت جنسیتی
باغدار دلگشا اضافه کرد: در مرحله چهارم گفتمان منتهی به انقلاب و پیروزی انقلاب و جنگ تحمیلی است، در این ظرف زمانی گروه اندکی در خارج کشور بازشناسی هویت جنسیتی را در قالب غربی دنبال می‌کردند ولی عمده زنان با رویکرد اسلامی و دینی به بازشناسی هویت جنسی خود می‌پردازند. مرحله زمانی دیگر الگویی است که از آن دوره تا امروز وجود دارد و نقش اصلی در این مرحله برعهده نهاد دانشگاه است. البته تحولات اجتماعی که در دهه 70 دیدیم ایده تشکیل جامعه مدنی بود و خیلی روی بازشناسی هویت جنسیتی زنان تمرکز ندارد.
این کارشناس گفت: بازشناسی هویت جنسیتی عبارتی است که جامعه ایران بیش از صدسال اخیر درگیر آن بوده و نوع ارتباط ما با غرب و نوع اطلاع‌رسانی و غفلتی که نسبت به هویت ایرانی و اسلامی انجام شده است در این کار مؤثر است. تنها در یک مقطع یعنی دوره دفاع مقدس است که هویت دینی مورد توجه در ساخت زنانگی است.
باغدار دلگشا با بیان اینکه مسئله اصلی در ظرف زمانی 120 سال اخیر، سبک زندگی است یعنی هنوز این مسئله حل نشده است، افزود: ما در معرفی و شناخت الگوی هویتی دچار اشتباه بوده‌ایم؛ کتاب فارسی اول دبستان در حال حاضر را مطالعه کنید و ببینید چقدر هویت ملی و دینی با ز بان حال حاضر در آن نمودار است؛ عکس‌هایی که از خانه و زندگی آزاده و امین کشیده شده است مربوط به زندگی 1350 تا 1362 است.
کم‌توجهی به هویت دینی و ملی
کارشناس و پژوهشگر حوزه تاریخ تاکید کرد: ما نتوانسته‌ایم هویت ملی و دینی خود را با الگوهای شاخصی چون حضرت خدیجه، فاطمه و زینب معرفی کنیم. گزاره‌های ملی هم خوب تبیین و معرفی نشده است؛ حتی اگر ما بخواهیم فارغ از دین، به هویت ملی هم توجه کنیم، به راحتی نمی‌توانیم نام دو سه نفر زن را به عنوان الگو نام ببریم.
وی تاکید کرد: حلقه مفقوده دیگر الگوی مقایسه‌ای است که ما از آن استفاده می‌کنیم که در واقع الگوی مقایسه غربی است؛ بنده به عنوان مورخ وقتی ساخت تاریخی جامعه ایران را می‌بینیم متوجه می‌شوم در چند مرحله بازشناسی هویت جنسیتی زن براساس الگوی غربی شکل می‌گیرد ولی آیا ما شناخت کافی از این الگوی غربی داریم؟ وقتی من از دانشجو می‌پرسم تو از زن، زندگی و آزادی چه می‌خواهی؟ نمی‌داند. وقتی می‌پرسیم از آزادی چه می‌خواهی می‌گوید ما می‌خواهیم مانند زنان باستان آزاد باشیم.
وی ادامه داد: یا وقتی از او می‌پرسیم که آیا می‌توانی استدلال بیاوری که چرا حجاب اسلامی نه؛ باز بر حجاب دوره هخامنشی تاکید دارد و فکر می‌کند زن ایرانی در آن دروه حجاب نداشته است؛ این مفهوم هویت جنسیتی که از غرب الهام می‌گیرد باعث شده تا ایده سکولاریزه کردن ایران را دنبال کند؛ ایده‌ای که جز در دوره پهلوی شاهد آن نیستیم و حتی در دروه پهلوی هم همه بافت جامعه ایران، سکولار نبوده و سکولاریسم را نپذیرفته است.
باغدار دلگشا با بیان اینکه نقدهای کنونی استدلالی و اقناعی نیست، تصریح کرد: معتقدم متناسب با معرفی صحیح از الگوی هویت ایرانی اسلامی می‌توانیم الگوی سوم را درست کنیم ولی دو گزاره لازم داریم؛ فارغ از تدبیر سیاسی، گزاره دوم این است که جامعه ایرانی بتواند ایرانیت و اسلامیت و الگوهای موفق را بشناسد و از دل آن بیرون بیاورد.
وی افزود: الان چون بنا به دلایلی بی‌اعتمادی اجتماعی نسبت به رسانه و خبر شکل گرفته است در فضای مجازی هر ایده درست و غلطی رواج دارد و الگوی متجدد غربی را ترویج می‌دهد بنابراین نگاه انتقادی به این الگوی غربی می‌تواند مؤثر باشد.
انتهای پیام
