اسم «الله» به تجلی مطلق ذات پروردگار اشاره دارد + صوت

به گزارش ایکنا، سیزدهمین جلسه درس تفسیر قرآن آیت‌الله ابوالقاسم علیدوست با محوریت تفسیر سوره حمد، صبح امروز اول بهمن‌ماه در فضای مجازی منتشر شد.

در ادامه گزیده مباحث این جلسه را می‌خوانید؛

در تفسیر سوره حمد به واژه «الله» رسیدیم. در درس گذشته عرض شد حداقل دو نگاه و دو تفسیر در مورد واژه مبارک الله وجود دارد. یک، اسم «الله» علم است و الف و لامش هم برای خودش است. طبق این دیدگاه اسم الله به ذات مستجمع همه صفات جمال و جلال اشاره دارد. نظر دوم این بود که الله اشاره به ذات خداوند در مقام تجلی است، گویا صفتی به خداوند اضافه می‌شود و بعد الله بر خداوند اطلاق می‌شود. طبق این دیدگاه الف و لام جزء خود اسم نیست، البته برای ما مهم نیست که الف و لام جزء کلمه است یا به آن اضافه شده است.

معنای الله در لسان روایات اهل بیت(ع)

در جلسه قبل گفتیم چون روایات اهل بیت(ع) در اینجا وارد شده است بهتر است سری به روایات بزنیم. من امروز پنج روایتی که هفته گذشته اشاره کردم دوباره می‌خوانم تا جمع‌بندی کنیم. اولین روایتمان، روایت حسن بن راشد از امام کاظم(ع) بود. وقتی از امام راجع به لفظ الله سوال شد. «سألته عن معنی ألله؟ قال: استولی علی ما دق و جل» امام در پاسخ فرمودند: الله یعنی موجودی که مستولی است بر هر امر دقیق و ریز. چطور شد که امام به جهت استیلا و تسلط خدا اشاره کردند؟

روایت بعدی؛ امام صادق(ع) فرمودند: «لَيْسَ قَوْلِي اَللَّهُ، إِثْبَاتُ هَذِهِ اَلْحُرُوفِ أَلِفٌ، لاَمٌ، لاَمٌ، هَا، وَ لَكِنْ اِرْجِعْ إِلَى مَعْنًى هُوَ شَيْءٌ خَالِقُ اَلْأَشْيَاءِ وَ صَانِعُهَا وَقَعَتْ عَلَيْهِ هَذِهِ اَلْحُرُوفُ وَ هُوَ اَلْمَعْنَى اَلَّذِي يُسَمَّى بِهِ اَللَّهُ» یعنی وقتی من می‌گوییم الله نمی‌خواهم فقط کلمه را به زبان بیاورم بلکه به معنایی رجوع می‌کنم و آن معنا همان خالق الاشیاء و صانع الاشیاء است.

حدیث سوم؛ امام حسن عسکری(ع) می‌فرمایند: «تَقُولُ بِسْمِ اللَّهِ أَیْ أَسْتَعِینُ عَلَی أُمُورِی کُلِّهَا بِاللَّهِ الَّذِی لَا تَحِقُّ الْعِبَادَهْ إِلَّا لَهُ»، یعنی وقتی می‌گوییم بسم اللهT معنایش این است که «أَسْتَعِینُ عَلَی أُمُورِی کُلِّهَا بِاللَّهِ»، خدایی که عبادت به جا نیست مگر برای او، یعنی عبادت فقط برای خدا به جا است. با این صفتی که امام می‌آوردند، می‌خواهند بفرمایند در الله این معنا خوابیده است. در اینجا به جنبه استحقاق پرستش خداوند اشاره می‌شود.

حدیث اول روی استیلا رفت، حدیث دوم روی خالق الاشیاء رفت، حدیث سوم روی استحقاق عبودیت و بندگی. حدیث چهارم که از امام حسن عسکری(ع) چنین است؛ شخصی از امام درباره معنای الله سوال می‌کند، حضرت در پاسخ می‌فرمایند: «اللّه ُ هُوَ الّذِي يَتَألَّهُ إلَيْهِ عِنْدَ الحَوَائِجِ وَ الشَّدائِدِ كُلُّ مَخْلُوقٍ ، عِنْدَ انْقِطَاعِ الرَّجَاءِ مِنْ كُلِّ مَنْ دُونَهُ»، الله یعنی موجودی که همه مخلوقات هنگام حاجت‌ها و مشکلات به او پناهنده می‌شوند.

حدیث پنجم؛ امام صادق(ع) در مورد واژه الله می‌فرمایند: «الف، آلاء اللّه على خلقه من النعيم بولايتنا. و اللام، الزام اللّه خلقه ولايتنا. قلت: فالهاء؟ قال: هوان لمن خالف محمدا و آل محمد(ص)»، یعنی حرف الف اشاره به آلاء و نعمات الهی دارد، نعمت را هم به نعمت ولایت معنا کردند، حرف لام اشاره به الزام بندگان به پذیرش ولایت ما است، حرف هاء اشاره به سستی و خواری کسانی که با محمد و آل محمد(ص) مخالفت می‌کنند. پس الله به معنای آلاء الله، الزام الله و هوان الله است.

روش جمع میان روایات تفسیری

حالا چگونه میان روایات مدیریت کنیم؟ از اینجا معلوم می‌شود لفظ الله برای معنای مشهور نیست، یعنی اسم ذات مستجمع صفات جمال و جلال. ائمه می‌خواهند بگویند الله اشاره به جهت خاصی از خدا دارد. آن جهت، جنبه رحمن و رحیم و حکمت و ... این نیست، بلکه ائمه(ع) به جهاتی مانند استیلا، خالق بودن، شایسته عبادت بودن و ... اشاره می‌کنند. اتفاقا این ویژگی‌ها به هم ارتباط دارد چون هر خالقی استیلا دارد و هر خالقی مستحق عبادت است. پس ما با کلمه الله به خالق بودن خداوند اشاره می‌کنیم؛ وقتی خالق شد مستولی می‌شود، وقتی مستولی شد مستحق عبادت می‌شود. حدیث چهارم هم جنبه پناهنده‌پذیر بودن خالق را مطرح می‌کند.

ما حدیث پنجم را به عنوان تطبیق بر یک مصداق معنا می‌کنیم. خیلی وقت‌ها تفاسیر اهل بیت(ع) تفسیر به انحصار است، خیلی وقت‌ها تفسیر به تطبیق و تمثیل است. از چیزهایی که یک مفسر و حتی یک منبری باید بداند این است که در هر روایت، ائمه(ع) درصدد بیان انحصار هستند یا درصدد بیان تطبیق و تمثیل. اینجا که امام می‌فرمایند حرف الف اشاره به آلاء الهی و ولایت اهل بیت(ع) است، ما به عنوان مصداق در نظر می‌گیریم چون نعمت خداوند منحصر به ولایت نیست. اتفاقا این روایت هم با خالق بودن خداوند ارتباط دارد. چون خداوند خالق است نعمت می‌دهد.

نتیجه بحث اینکه ما یک گزاره سلبی داریم یک گزاره اثباتی، آنچه بر سر زبان‌ها است که الله علم برای ذات مستجمع همه صفات است، موجه به نظر نمی‌رسد. گزاره ایجابی این است که این واژه به ذات متجلی صانع خالق مستولی مستحق عبودیت، دارای شریعت و الزام اشاره دارد بدون اینکه به تجلی خاصی اشاره کند بلکه اشاره به تجلی مطلق دارد. تاکنون وقتی بسم الله می‌گفتیم تصور دقیقی از الله نداشتیم ولی الآن می‌دانیم که الله چنین معنایی دارد. تا اینجا ما درباره حرف باء، کلمه اسم و کلمه الله صحبت کردیم.