رنگین‌کمان از آیین‌های نوروزی و رمضان بر فراز سپهر نمایش ایران

هنر نمایش در منظومه «هفت هنر جهانی» نه‌تنها بالاترین رتبه در میان هنرهای هفت‌گانه را به خود اختصاص داد که قدسی‌ترین نوع هنر نیز شناخته می‌شود. دلیل آن ارتباط عمیق و تنگاتنگش با مفاهیم و رویکردهای آیینی و مذهبی در سرچشمه شکل‌گیری رفتارهای آئینی و نمایشی انسان‌هاست.

آن‌چه که هنر نمایش با مخاطبانش در میان می‌گذارد؛ ریشه در آیین‌ها، باورها و رفتارهای انسان‌های آیین‌مندی داشته که در مواجهه با جهان طبیعت و عدم درک رخدادها و رویدادهای آن؛ نیرویی عظیم‌تر از بُعد انسانی را در راستای به وجود آمدن پدیده‌های طبیعی برای خود متصور بوده‌اند. ازآنجاکه ارتباط نیاکان و پیشینیان ما با جهان طبیعت، ارتباطی تنگاتنگ بود که با روزی آن‌ها، زیست و زندگی‌شان پیوندی ناگسستنی داشت؛ پدران ما بر آن شده‌اند تا در برابر این نیروی عظیم و والایی که از قدرت هر انسان خارج بود و جهان طبیعت او را در سیطره خود داشت، به‌گونه‌ای پاک و مقدس دارند و برای پاسداشت نعمات آن دست به رفتارهای آیینی و نمایشی زدند.

رفتارهایی که خود در امتداد سرچشمه حیات، شکوه و تعالی انسان، آرام‌آرام با پیوستن تفکرهای آیینی و حضور انسان‌های آیین‌مند؛ شاهد جاری شدن رود خروشان آئین‌های نمایشی شد که پیوستن آن رود به اقیانوس عظیم باورهای آیینی به شکل‌گیری هنر نمایش منتج شد.

جایگاه رفتارهای آیینی و تجلی آن در باورهای نمایشی ایرانیان

در سرزمین کهن و باستانی ایران که از آن به‌عنوان گهواره تمدن بشر نیز یاد می‌شود؛ فصلی بسزا در شکوه آیین‌های نمایشی را می‌توان در هزاره‌های تاریخ به تماشا نشست.

ازآنجاکه ایرانیان حتی پیش‌از پذیرفتن اسلام نیز مردمانی خداباور بوده‌اند و بر دینی دیگر که کتابی آسمانی داشت استوار بودند، فصل مهمی از رخدادها و رفتارهای آیینی مردمان ایرانی آیین‌مند و باور به رخدادهای آیینی را می‌توان در رفتارهای نمایشی به نظاره نشست. از سلوک، عرفان و تصوف در جهان طبیعت برای حرکت از جهان ناسوت به جهان لاهوت گرفته تا آن‌چه که در باور مردمان ایرانی در اعتقاد و اعتماد به زمینِ مادر برای برکت‌بخشی به محصولاتشان، تضمین رزق ‌و روزی و زیستشان را با تجلی معنی بخش در رفتارهای آیینی در قالب جغرافیای متکثر و در باور اقلیم‌ها، گویش‌ها و لهجه‌ها به تبلوری متحد و یکپارچه در معنای دین و رفتارهای آیین‌مند دینی به باور نشاند. هنری که از آن به‌عنوان هنر نمایش آیینی در ایران باستان یاد می‌شود.

تجلی فرایض و شعائر دین اسلام در آیین‌های نمایشی ایران

ریشه‌دار بودن مفاهیم آیینی در هنر نمایش ایرانی بعد از استقبال با آغوش باز و پذیرش دین هدایتگر و مبین اسلام سبب شد تا زلف تمامی آن آئین‌های نمایشی مردمان دین‌باور ایران‌زمین با شعائر، فرایض و آموزه‌های دین اسلام نیز گره بخورد.

این‌چنین بود که رخدادها و رویدادهای مذهبی چون ماه مبارک رمضان، دهه نخست ماه محرم، اعیاد بزرگی چون عید فطر، عید قربان، عید غدیر و میلاد باسعادت و بشکوه نبی مکرم اسلام(ص)، میلاد فرخنده حضرت علی(ع) و باورمندی ایرانیان به ظهور منجی در قالب تجلی شکوه و پاسداشت نیمه شعبان تماماً در رخدادها و رفتارهای آیین‌مند ایرانیان با باورهای نمایشی گره خورد و سهمی سترگ در شکوه و تجلی رفتارهای آیین‌مند در قالب اجراهای نمایش دینی را با خود به همراه آورد.

نکته حائز اهمیت دراین‌میان آن بود که در جغرافیا و موزاییک رنگارنگ اقوام، گویش‌ها، اقلیم متنوع ایران‌زمین و نحوه مواجهه متفاوت ایرانیان در سرتاسر کشور با مفهوم ثابتی چون دین و رفتارهای آیینمند دینی، تجلی یکسانی را در شکوه رنگارنگ آیین‌های نمایشی می‌توان به نظاره نشست.

تلاقی 27 مارس میلادی و 7 فروردین خورشیدی با عنوان روز جهانی تئاتر و روز ملی هنرهای نمایشی در کشورمان خود مبدائی برای شکوه نگریستن بر رنگین‌کمان آیین‌های نمایشی ایران‌زمین است.

«نمایش‌های سرخ» (ویژه ماه محرم)؛ «نمایش‌های فاطمی» (ویژه دهه فاطمیه)؛ «نمایش‌های علوی» (ویژه میلاد باسعادت و شهادت حضرت علی(ع))؛ «نمایش‌های مهدوی» (ویژه دهه مهدویت و نیمه شعبان)؛ «نمایش‌های رضوی» ویژه میزبانی از امام هشتم شیعیان در مشهدالرضا و تبرک خاکِ ایران‌زمین و حال در بازتاب آیینه‌گون قرار گرفتن در همین تاریخ - 7 فروردین 1402 - نه‌تنها ایرانیان شکوه، تجلی، زایش و رویش زمین را در قامت بهار و نوروز به شادباش نشسته‌اند که در این قرینه آیینه‌وار، همدل با بهاری دیگر؛ بهار قرآن، بهار رمضان و بهار بندگی هستند؛ و تجلی این ماه پرفیض و برکت را نیز در فصلی دیگر از آئین‌های نمایشی (نمایش‌های رمضانی) می‌توان به شکوه و جلال در فصلِ تماشا نشست.

پس هم‌قرین شدن روز ملی هنرهای نمایشی در 7 فروردین 1402 خورشیدی با ایام ماه صیام در نوروز این سال خورشیدی؛ خود می‌تواند فرصتی طلایی را در اختیار جویندگان معرفت و رهروان بصیرت در مسیر باورمندی به آیین‌ها و مذهب اسلام و آن‌چه که بر سینه رسول مکرم اسلام حضرت محمد مصطفی(ص) در قالب کتاب آسمانی مسلمانان -قرآن کریم- برای سعادت و رستگاری تمامی مسلمانان ازجمله مردم مسلمان سرزمین قدسی‌مان نازل شده است را در قله‌ای دیگر از قلل رفیع هنر و تمدن ایران‌زمین به نظاره نشست و آن؛ شکوه و جلال تاریخ مردمان باورمند به آیین ایرانی در آیینه هنرهای نمایشی کشورمان است.

به گزارش ایکنا؛ از سال ۱۹۶۱ و به پیشنهاد انستیتو بین‌المللی تئاتر (ITI)، سالانه روز جهانی تئاتر در تاریخ ۲۷ مارس (هفتم فروردین) جشن گرفته می‌شود. پیام سالانه این روز هر سال توسط یکی از صاحب‌نظران و هنرمندان عرصه تئاتر انتخاب می‌شود و به تأثیر و تقابل تئاتر در عرصه بین‌المللی اختصاص دارد. همزمان با روز جهانی تئاتر، در کشورمان نیز مطابق تقویم فرهنگی و در هفتم فروردین شاهد گرامیداشت روز ملی هنرهای نمایشی  هستیم.

ادوارد آلبی، آگوستو بوال، ژان کوکتو، آرتور میلر، پابلو نرودا و... ازجمله افرادی بودند که پیام روز جهانی تئاتر را نوشته‌اند. پیام روز جهانی تئاتر در سال 2023 به قلم «سمیحه ایوب» بازیگر و مدرس تئاتر مصری نوشته شده و در ایران نیز پیام روز ملی هنرهای نمایشی در سال 1402 توسط استاد اسماعیلی خلج نمایشنامه‌نویس، کارگردان و بازیگر پیشکسوت تئاتر، سیما و تلویزیون نگاشته شده است.

امین خرمی