گفتمان فقهی امام خمینی(ره) بررسی شد

به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، حجت‌الاسلام والمسلمین مجتبی الهی‌خراسانی، استاد دروس عالی حوزه علمیه خراسان، امروز 16 خردادماه در نشستی مجازی با موضوع «گفتمان فقهی امام خمینی(ره)» که به همت اداره کل پژوهش و پژوهشکده اسلام تمدنی برگزار شد، ضمن گرامیداشت سالروز رحلت امام خمینی(ره)، اظهار کرد: گفتمان فقهی امام راحل به این معناست که ایشان در فضای فقه و فقاهت مبانی، روش‌ها و آراء خاصی داشتند که این منظومه می‌تواند گفتمان فقهی متمایزی نسبت به سایر فقهای هم عصر ایشان بشمار رود.

وی بیان کرد: منظور از این گفتمان، سپهر اندیشه‌ای است که مفاهیم، مبانی و نظریات خاص خود را دارد و با توجه به آن فضای عمومی نتایج خاصی برای آن وجود دارد. بنابراین از این گفتمان به معنای گفت‌وگو و یک مبنا به کار نمی‌برم بلکه آن معنایی را به کار می‌بریم که به عرف جامعه و جامعه شناسی نردیک باشد وهمان سپهری که فقه امام در آن تنفس می‌کند و آن را می‌توان از خصیصه‌های علمی، مذهبی، اجتماعی و سیاسی امام راحل به‌شمار آورد.

استاد دروس عالی حوزه علمیه خراسان با بیان اینکه گفتمان فقهی هر یک از فقها تا حد زیادی متأثر از مبانی آگاهانه آن‌هاست، ابراز کرد: اگر بخواهیم به تمامی خصیصه‌های امام راحل اشاره کنیم طبیعتا مثنوی دراز دامنی خواهد بود، از این‌رو ناچار هستم که به بخش‌هایی از گفتمان ایشان که از سایر گفتمان‌های هم عصر ایشان متمایز است، اشاره کنم.

گفتمان فقهی امام خمینی(ره) پس از ایشان در حال تبدیل به مکتب فقهی است

الهی‌خراسانی بیان کرد: گفتمان فقهی امام خمینی(ره) یک گفتمانی است که پس از ایشان به سرعت در حال تبدیل شدن به یک مکتب فقهی است که این مکتب فقهی تمایز جغرافیایی ندارد و نمی‌شود این مکتب را به عنوان قم، نجف و یا تهران مصادره کرد بلکه این مکتب امتداد و بسط نظری و فقاهتی گفتمان فقهی امام خمینی است که امتدادهایی از آن را در قم و نجف ملاحظه می‌کنیم.

وی اظهار کرد: خوانش امام راحل از فقه و شریعت یکی از اجزای مهم گفتمان فقهی امام را تشکیل می‌دهد. از نگاه امام(ره) احکام شرعی، منظومه‌ای را می‌سازد که این منظومه در جنبه نظری خود سلسه احکام منسجم و مرتبط با یکدیگر است و این احکام منسجم هم دارای یک نظام‌وارگی است و یکدیگر را تایید می‌کنند، به گونه‌ای که با یکدیگر هم خوانی دارند. علاوه بر این نیز همانند یک نظام، هدف واحدی را دنبال می‌کند.

استاد دروس عالی حوزه علمیه خراسان ادامه داد: بنابراین صرفا منظومه‌وار بودن این احکام این نیست که بخش جدی از مبنای امام در باب شریعت را تشکیل می‌دهد، بلکه هدفمند بودن این منظومه مانند یک چرخه حرکت علمی اجتماعی از آن هدف پشتیبانی می‌کند و آن قیام لله با تمام اهداف میانی اعم از عدالت، حفظ کرامت انسان‎ها، رشد عبودیت و امیان و ... است که امام به عنوان اهداف اصلی دین ذکر می‌کنند.

الهی‌خراسانی اظهار کرد: بنابراین احکام شریعت یک نظامی است که هدف واحدی را دنبال می‌کند و آن هدف یک هدف علمی نیست، بلکه هدف اجتماعی است و بر همین اساس در بیانات امام(ره) نیز اینگونه آمده است که احکام شرع حاوی قوانین و مقررات متنوعی است که یک نظام کلی اجتماعی را می‌سازد. همچنین ایشان می‌فرمایند که قرآن شامل همه احکامی است که بشر برای سعادت و کمال خود به آن نیاز دارد.

وی بیان کرد: این نگاه امام به احکام شرعی، یک نوع وظیفه و تصویری خاص از دانش متفکرین شریعت ایجاد می‌کند. بدین منظور که دانش فقه به عنوان دانشی که متولی شناسایی این شریعت است، مأموریت پیدا می‌کند و همچنان که فرموده‌اند: «فقه تئوری واقعی و کامل انسان از گهواره تا گور است».

استاد دروس عالی حوزه علمیه خراسان ابراز کرد: از نگاه امام خمینی(ره) مأموریت علم فقه کشف برنامه واقعی و کامل اداره انسان از گهواره تا گور است، بنابر فرموده ایشان باید گفت که شریعت نقش این جهانی دارد و نظامی برای تربیت انسان است و صرفا یک نظام کسب پاداش و ثواب برای آخرت نیست.

الهی‌خراسانی بیان کرد: در مقابل نیز مأموریت فقه در عین حال که دانش متولی اداره انسان است و به این اندازه محدود نمی‌شود و بر همین اساس فرموده‌اند که وظیفه فقیه این است که به هدف غایی توجه کند و به دنبال تحقق آن باشد.

وی اظهار کرد: این در حالی است که امام(ره) در صحیفه نور فرموده‌اند که هدف اساسی این است که ما چگونه می‌خواهیم این اصول محکم فقه را در عمل فرد و جامعه پیاده کنیم و بتوانیم برای معضلات جواب داشته باشیم و همه ترس استکبار از این مسئله نیز این است که فقه و اجتهاد جنبه عینی و عملی پیدا کند و قدرت برخورد در مسلمانان را به وجود آورد.

استاد دروس عالی حوزه علمیه خراسان با اشاره به اهمیت نقش زمان و مکان در اندیشه فقهی امام(ره) تاکید کرد: زمان و مکان در اندیشه ایشان یک نقش ممتاز است و لذا فرمودند که زمان و مکان دو عنصر تعیین کننده در اجتهاد است، چرا که هم موضوع را می‌تواند تغییر دهد و هم اینکه شناخت جدیدی به ما می‌دهد. از این رو زمان و مکان می‌تواند نگاه فقیه را توسعه دهد و موجب بازنگری فقیه در موضوعات قدیم شود.

الهی‌خراسانی بیان کرد: بنابراین در این گفتمان آنچه شهید مطهری به عنوان دینامیزم اجتهاد نامیده است، وظیفه‌اش تنها توسعه مسائل فقهی نیست بلکه در مسیر تحقق اهداف دین ممکن است بازنگری در موضوعات سابق فقهی نیاز داشته باشد که فقیه با اطلاعاتی که دارد و بررسی‌هایی که انجام داده است همان مسائل را مجددا بررسی می‌کند.

وی ابراز کرد: در اندیشه امام(ره) احکام صرفا یک سلسله معارفی برای حقیقت نیست بلکه ابزارهای قانونی برای تحقق آن اهداف در جامعه است. در این فضا حکومت نیازمند اختیارات وسیع برای تحقق این احکام دارد.

استاد دروس عالی حوزه علمیه خراسان اظهار کرد: در همین راستا نیز فرموده‌اند که حکومت از احکام اولیه است، اما بر همه احکام فرعی مانند نماز، روزه و حج مقدمه است، بدین جهت که این حکومت مسیر اجرای سایر احکام است و این تقدم به معنای تقدم در مقام اجراست.

الهی‌خراسانی بیان کرد: از این‌رو دیگر وظیفه فقیه صرفا شناسایی از طریق علم فقه و کشف و استنباط احکام نیست بلکه وظیفه محافظت بر اجرای احکام و اقامه دین را بر عهده دارد.

وی اظهار کرد: این موارد بخش‌های از گفتمان امام(ره) در مقام نظری است، اما بخشی از گفتمان امام راحل، گفتمان ایشان در مقام عمل است یعنی امام خمینی(ره) توانستند فضایی را پیش برند که تحقق فقه بازخورد فقه نظری را به دست فقها دادند.

استاد دروس عالی حوزه علمیه خراسان در ادامه تصریح کرد: این در حالی است که امام در دوره انقلاب اسلامی با اعتراضات، قیام علیه سلطنت، تدوین قانون اساسی، نصب رئیس قوه قضائیه، تصدی فرماندهی کل قوا، تشکیل مجمع تشخیص مصلحت نظام و هسته‌های مختلف برای اداره کشور و احکام حکومتی گوناگون در فضای حکومتی کشور و... عملا وارد حوزه تحقق فقه شدند و لذا نامه‌های امام در 63 تا 67 تغییر نظری امام نیست، بلکه امتداد عملی فقه ایشان است.

الهی‌خراسانی افزود: این موارد نظری و عملی است که موجب شده امام راحل به فقاهت توجه ویژه‌ای داشته باشند و این توجه از این جهت نیست که فقاهت دانشی برای کسب ثواب و به لحاظ نظری نیز مهم باشد، بلکه اهتمام امام به فقه و فقها از این جهت است که فقه یعنی دانش شناسایی و اقامه قیام لله است.