نگاهی به ابعاد هویت زنانه حضرت زهرا(س) در خانواده
سیره حضرت زهرا(س) به مثابه یک الگوی فراتاریخی، ظرفیت عظیم و تأثیرگذاری برای استخراج الگوی زن مسلمان در شئون مختلف زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی زنان دارد و ابعاد هویت زنانه حضرت در بستر خانواده می‌تواند الگوی مادران و همسران امروز باشد.
سیره حضرت زهرا(س) به مثابه یک الگوی فراتاریخی، ظرفیت عظیم و تأثیرگذاری برای استخراج الگوی زن مسلمان در شئون مختلف زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی زنان دارد. وجود مقدس این بانوی بزرگوار که یکی از معصومان(ع)، برترین زنان و از حجت‌های خدا بر مردم است، ظرفیت غنی و تأثیرگذاری در تعیین الگوی زندگی زنان مسلمان ایرانی دارد و بررسی هویت جنسیتی در سیره ایشان دارای اهمیت تاریخی است.
یکی از ابعاد هویت زنانه حضرت زهرا(س) همسری است. ایشان به تبعیت از کلام پدر که جهاد زن را در شوهرداری می‌دانستند، اهتمام ویژه‌ای به ایفای این نقش در طول زندگی ۹ ساله با حضرت علی(ع) داشتند به‌طوری که علی(ع) در توصیف ایشان می‌فرمایند: «هرگاه به فاطمه می‌نگریستم، همه رنج‌ها و ناراحتی‌هایم را فراموش می‌کردم.»
مصادیق همسریِ شایسته حضرت زهرا(س)
اولین و مهم‌ترین مصداق همسری شایسته، اطاعت و فرمان‌برداری از شوهر است که این امر در سیره و زندگی حضرت زهرا(س) به بهترین وجه تحقق یافته بود. ایشان همچنین در مدارا و سازش با مقدورات شوهر کاملاً بر طبق توصیه پدرشان عمل کردند که می‌فرمودند: «هر زنی با شوهر خود مدارا نکند و او را به چیزی بکشاند که قدرت و توان آن را ندارد، هیچ کار نیکی از او قبول نخواهد شد و در حالی خدا را ملاقات خواهد کرد که خدا بر او خشمناک است».
کم‌توقعی حضرت زهرا(س) از همسرشان حضرت علی(ع) در حدی بود که در طول ۹ سال زندگی مشترک، حتی برای یک‌بار، تقاضای مادی از امیرالمؤمنین(ع) نداشتند. یکی دیگر از مصادیق تاریخی مبنی بر همسری شایسته حضرت زهرا(س) سازگاری با همسر و راضی نگه داشتن او از خود است. این بانوی بزرگوار طوری در خانه حضرت علی(ع) زندگی کردند که ذره‌ای غم و اندوه و عصبانیت ناشی از عدم سازش به این زندگی راه پیدا نکرد. چنان‌که امیرالمؤمنین(ع) در این زمینه تصریح فرمودند: «به خدا سوگند، زهرا(س) تا آن زمان که خدا او را به سوی خود برد، مرا ناراحت نساخت و عملی انجام نداد که مرا ناخشنود کند.»
ایشان همواره سعی می‌کردند که در محیط خانه و نزد شوهر خویش آراسته باشند و قراینی در زندگی حضرت زهرا(س) وجود دارد که نشان می‌دهد حضرت سعی می‌کردند در محیط خانه و خانواده، عطرآگین و آراسته باشند.
یکی دیگر از ابعاد هویت جنسیتی زنانه حضرت فاطمه(س) انجام نقش مادری در خانواده به بهترین نحو ممکن بود. سیره و رفتار ایشان با فرزندان خود سرمشقی مناسب برای تربیت صحیح فرزندان است؛ زیرا حاصل مادری کردن ایشان فرزندانی هستند که هریک الگو‌هایی ماندگار در تاریخ بشری محسوب می‌شوند. حضرت زهرا(س) در عشق‌ورزی و محبت به کودکان می‌توانند بهترین اسوه برای زنان باشند. حضرت در روابط کلامی و محبت‌آمیز خود با فرزندان با خطاب مهربانانه، آنان را یا قرة عینی یعنی نور چشمم و ثمرة فؤادی یعنی میوه دلم صدا می‌کردند.
الگوی مادری حضرت زهرا(س)
ایشان فرزندان را از کودکی به عبادت خدای تعالی ترغیب و آنان را به انجام مناسک دینی تشویق می‌کردند. از همان آغاز، علم‌آموزی را به آنان می‌آموختند و برای کسب معارف و فراگیری آماده می‌کردند؛ چنان‌که روایت شده ایشان به فرزندش امام حسن(ع) که هفت ساله بودند می‌فرمودند: «به مسجد برو، آنچه را از پیامبر(ص) شنیدی فراگیر و نزد من بیا و برایم بازگو کن.»
رسیدگی به امور فرزندان از جمله نیاز‌های جسمی و عاطفی آنان، یکی دیگر از مؤلفه‌های مادری در سیره حضرت زهرا (س) بود و حضرت در پرورش جسم فرزندان خویش و سلامت و بهداشت و تغذیه آنان از هیچ کوششی دریغ نمی‌کردند. ایشان همواره می‌کوشیدند مهر مادری را از فرزندان خود دریغ نکنند و به رغم سختی‌ها، امور آنان را به دیگری واگذار نکنند.
بر طبق برخی روایات، حضرت زهرا(س) از روش بازی کردن با کودک بسیار بهره می‌بردند و گاه آموزش را با شعر خواندن و سرودن اشعار کودکانه، با قافیه‌های کوتاه و جذاب و وزن‌های شاد و فرح‌بخش ترکیب می‌کردند و عالی‌ترین مفاهیم سیاسی، اجتماعی، اعتقادی و اخلاقی را برای فرزندان بیان می‌کردند که درواقع برای همه مردم جنبه تعلیمی دارد. در برخی گزارش‌های تاریخی آمده است که حضرت فاطمه(س) هنگام بازی دادن فرزندش امام حسین(ع) این اشعار را می‌خواندند: «تو ای حسن به پدرت شبیه شو و حق را آزاد کن و خدای منان را عبادت کن و با کینه‌توزی دوستی مکن.»
دیگر مؤلفه هویت زنانه حضرت فاطمه(س) خانه‌داری آن حضرت و انجام امور خانه است. ایشان با وجود آنکه شأن و جایگاه بسیار بالایی در جامعه عصر خود داشته و دختر رسول اکرم(ص) بودند، در خانه همسر از هیچ تلاش و زحمتی برای سامان دادن به خانه و زندگی همسر دریغ نمی‌کردند. ایشان سخت‌ترین و پرمشقت‌ترین کار‌ها را در خانه برای رضای خدا انجام می‌دادند و به بهانه‌های واهی از انجام کار‌های خانه شانه خالی نمی‌کردند. حضرت نه‌تن‌ها این همه زحمت و مشقت در خانه و کار‌های جاری منزل را با کراهت و اجبار انجام ندادند، بلکه به واسطه قرار گرفتن در این جایگاه و مکلف شدن به انجام فعالیت‌های خانگی بسیار خرسند و شاد بودند.
در روایتی نقل شده است که حضرت علی(ع) و حضرت زهرا(س) در خصوص کار منزل با رسول خدا(ص) مشورت کردند. آن حضرت نیز پیشنهاد دادند که کار‌ها و فعالیت‌های درون خانه بر عهدە حضرت فاطمه(س) باشد و آن دسته از کار‌های خانه که مستلزم خروج از خانه است، به حضرت علی(ع) واگذار شود که این پیشنهاد با استقبال و شادمانی آن بانوی بزرگوار همراه شد.
خانه‌داری در سیره حضرت زهرا(س)
خانه‌داری در سیره حضرت زهرا(س) مبتنی بر چند اصل بود، اولین اصلی که در سیره حضرت زهرا(س) در خانه وجود دارد این است که ایشان زندگی خود و خانواده را با حداقل امکانات و لوازم زندگی شروع کرد و سامان بخشید، ایشان بر خلاف رویه برخی زنان امروزی که برای شروع زندگی خود انواع و اقسام وسایل و امکانات غیرضروری را مطالبه می‌کنند و برای این امر نیز شأن و جایگاه خانوادگی و اجتماعی خود را بهانه و توجیه قرار می‌دهند، با وجود شأن و احترامی که نزد مردم جامعه داشتند، زندگی خویش را با خانه‌ای استیجاری و محقر و امکانات معیشتی بسیار حداقلی و ضروری آغاز کرد.
بنا بر گزارش‌های تاریخی، حضرت فاطمه (س) و حضرت علی (ع) در زندگی مشترکشان کمترین امکانات و وسایل را داشتند که از سطح معمول زندگی در جزیرە عرب آن زمان نیز نازل‌تر بود. حضرت فاطمه(س) در ابتدا در خانه‌ای استیجاری در یکی از محله‌هایمدینه زندگی می‌کردند که فاصله زیادی تا مسجد مدینه داشت، اما بعداً به نزدیکی خانه پدر نقل مکان کردند.
اصل دیگری که در سیرە خانه‌داری حضرت زهرا(س) وجود دارد این است که ایشان به عنوان زن خانه به تدبیر اقتصاد خانواده و کنترل مصرف و هزینه‌های خانه می‌پرداختند. اقتصاد منزل بر دو رکن تولید ثروت و چگونگی مصرف استوار بوده و خانواده‌ای موفق است که میزان مصرفش با میزان درآمد و امکانات آن هم‌خوانی داشته باشد. در نگاه اسلام، رکن اول یعنی تولید ثروت و تأمین اقتصادی خانواده بر عهده سرپرست خانواده است و هیچ مسئولیتی متوجه زن نیست، اما زنان در رکن دوم یعنی نحوه مصرف و اداره و تدبیر اقتصادی خانواده نقش اساسی و مؤثر دارند. حضرت زهرا(س) نیز در زمینه کنترل مصرف و تدبیر اقتصادی خانواده نقش بسیار مؤثری داشتند.
ایشان با در پیش گرفتن رویه و شیوه زیست ساده و بدون تجمل و پرهیز از استفاده از لوازم غیرضروری در جهیزیه خود به خوبی این کار را صورت می‌دادند. ساده‌زیستی و قناعت‌ورزی حضرت زهرا(س) که به فرزندان ایشان نیز منتقل شده بود، مهم‌ترین روش برای تدبیر اقتصاد خانواده علوی بود.
منبع: مقاله «هویت جنسیتی زنانه در سیره حضرت زهرا(س)»، نوشته یحیی بوذری‌نژاد، ابوالفضل اقبالی، منتشر شده در فصلنامه «زن در توسعه سیاست»، شماره ۲۱، تابستان ۱۴۰۲.
انتهای پیام
