حلقه اول اطرافیان، بلای جان مسئولان حکومت است

محسن حق‌شناس، استاد نهج‌البلاغه، در گفت‌وگو با ایکنا از قزوین با اشاره به ویژگی‌های کارگزاران حکومت علوی گفت: ساده‌زیستی و پاک‌دستی حاکم از موضوعات مهم دوران حکومت حضرت امیرالمؤمنین(ع) بود. خود ایشان وضعیت زندگی‌شان بسیار ساده بود. امیرالمؤمنین(ع) به مردم کوفه می‌گویند من اگر یک نخل خرما از مال خود در یثرب داشته باشم، از بیت‌المال شما به ازای حقوق خودم چیزی بر نمی‌دارم.

امروز که حاکم شما شدم یک شتر دارم و روزی هم که خواستم بروم ببینید اگر بیشتر از این یک شتر با خودم بردم بدانید به شما خیانت کردم. من اگر مسئولیت را قبول کردم آن را وظیفه خودم می‌دانم. این حکومت امانت است طعمه نیست و باید آن را پس بدهم. در واقع حکومت ابزار استثمارگران برای رسیدن به ثروت است، اما در مورد حضرت امیر(ع) ابزار خدمت به مردم است.

بیشتر بخوانید:

• انتخابات و احترام به کرامت انسانی از منظر نهج‌البلاغه 
• مسئولیت‌ها باید به اهلش سپرده شود 
• عدالت و مردم‌داری؛ دو اصل اساسی حکومت‌ علوی 
• نتایج اتحاد و تفرقه مردم از نگاه امام علی(ع) 

انتخاب فرد شایسته در مسئولیت هم از نکات مهم حکومت‌داری امیرالمؤمنین(ع) است. مولا می‌فرمایند در انتخاب کارگزار باید شایستگی‌هایش لحاظ بشود در غیر این صورت جامعه به شدت به سمت اضمحلال حرکت می‌کند و روحیه افراد توانمند جامعه هم از بین می‌رود. این جامعه خردگریز و تخصص‌گریز می‌شود و به سراغ تملق و چاپلوسی می‌رود تا از آن طریق برای خودش کاری ایجاد کند و پستی بگیرد و این‌گونه است که یک جامعه به مسیر غلط کشیده می‌شود، روحیه تضعیف می‌شود، بسیاری از توانمندی‌های اخلاقی و اجتماعی و تخصصی جامعه از بین می‌رود.

ویژگی‌های کارگزاران در حکومت علوی

در حکومت علوی کارگزار باید عاقل، عالم، زاهد، عادل و توانمند، باشد. توانایی یعنی تخصص و صلاحیت تخصصی داشته باشد. کارگزار باید با مردم باشد، برای بهتر شدن زندگی مردم تصمیم بگیرد. کارگزار در تراز حکومت علوی باید زاهد و باتقوا باشد. باید صراحت و صداقت داشته باشد، سعه صدر داشته باشد. باید اصالت خانوادگی داشته باشد یعنی از دودمان صالح و سالمی باشد.

باید حسن سابقه داشته باشد. باید شجاع و بلند همت باشد. باید پوزش‌پذیر باشد. نباید در برابر مستضعفان نگاه آمرانه داشته باشد باید مهربان باشد ولی در برابر مستکبران قاطع و محکم باشد و ضعف نشان ندهد. باید با جان و دلش مسئولیت بپذیرد و رفتار شایسته داشته باشد. کارگزار حکومت علوی باید صراحت لهجه داشته باشد. مهم‌تر از همه کارگزار باید منصف باشد و اعتدال را رعایت کند.

حضرت در نامه ۱۹ به فرماندار فارس می‌نویسند مردم از سنگدلی و خشونت و نگاه تحقیرآمیز تو و از بی‌ادبی تو شکایت کرده‌اند. با آنان نرم باش و درشتی و نرمی را به هم بیامیز و رعایت کن و حاکم معتدلی باش‌، یکی از مسائل مهمی که عموماً بلای جان کارگزاران می‌شود، حلقه اول اطرافیان‌شان است. در نامه ۲۷ مولا امیرالمؤمنین(ع) به محمد بن ابی‌بکر می‌فرمایند مواظب حلقه اول اطرافیان خودت باش «فَاخْفِضْ لَهُمْ جَنَاحَكَ وَ أَلِنْ لَهُمْ جَانِبَكَ وَ ابْسُطْ لَهُمْ وَجْهَكَ وَ آسِ بَيْنَهُمْ فِي اللَّحْظَةِ وَ النَّظْرَةِ حَتَّى لَا يَطْمَعَ الْعُظَمَاءُ فِي حَيْفِكَ لَهُمْ وَ لَا يَيْأَسَ الضُّعَفَاءُ مِنْ عَدْلِكَ عَلَيْهِمْ».

یعنی همه مردم را به یک چشم ببین، اگر این‌ کار را نکنی و حلقه اول اطرافیانت را خاص‌ ببینی و ستمکاری این‌ها را نبینی طمع‌شان را بر می‌انگیزاند و دنبال امتیاز‌های ویژه می‌روند. بسیاری از این مسئولان در حکومت اسلامی هم از حلقه اول و دوم دوروبری‌های خودشان چوب خوردند. حضرت می‌فرمایند طوری باش که آن کسی که  دنبال این کار است طمع نکند و آن ضعفا هم از حکومت اسلامی ناامید نشوند و فکر نکنند همه امتیازات برای حلقه اول حاکم است.

تأکید مهم امام علی(ع) در حکومت‌داری

وظیفه حاکم جامعه اسلامی هم نظارت بر کارگزاران است. یعنی دائم باید نظارت همراه با حفظ آبرو، اثربخش و کارآمد وجود‌ داشته باشد. به کسی پست می‌دهی باید هم آموزش بدهی هم زندگی‌شان را تأمین کنی و هم نظارت مستمر بر آن‌ها داشته باشی. مولا می‌فرمایند کارگزارانت را به‌صورت مستمر ارزشیابی کن، اگر نمره خوب آوردند تشویق‌شان کن و اگر نمره بد آوردند تنبیهشان کن، این سیستم اداره حکومت علوی است.

حضرت امیر(ع) به زیردست‌های خود سخت‌تر از بقیه می‌گرفتند برعکس ما که به زیردست‌های خودمان آسان می‌گیریم. چراکه ایشان معتقد بودند حاکمیت باید مراقبت کند تا کارگزارش از چارچوب و دستور و اعتقادات اسلام تخطی نکند و با کسی هم تعارف نداشته باشد. هر کسی باید بتواند پاسخگو باشد و این تأکید مهم مولا در حکومت‌داری است.

از نگاه امیرالمؤمنین(ع)، وظیفه مردم هم این است آنچه می‌بینند مطرح کنند. از نظر امیرالمؤمنین(ع) مردم عنصر فعال یک حکومت هستند و نه عنصر بی‌ربط حکومت. بنابراین، حضرت امیر(ع) عیونی داشته‌اند که بر بعضی از حاکمان نظارت می‌کردند و شکایت‌ها به دست‌شان می‌رسیده است. روزی یک خانم به شکایت از یکی از کارگزاران به نزد حضرت امیر(ع) می‌آید و مولا حکم عزل آن کارگزار را می‌نویسند و به دست همان خانم می‌دهند تا ببرد و به کارگزار مدنظر تحویل دهد تا اجرا بشود.

آنچه ما را به هم می‌زند این است که کارگزار فکر کند در حصار حصن است. حضرت در نامه ۵۳ به کارگزاران می‌فرمایند شما خزانه‌دار مردم هستید، نماینده امت هستید، سفیر رهبر هستید، پس باید به دور از هرگونه تکلف خود را خدمتگزار ملت بدانید و وظیفه شما همین است.