بررسی شواهد جنگ یا عدم جنگ در حادثه عاشورا
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی به بررسی شواهد جنگ یا عدم جنگ در حادثه عاشورا پرداخت و اظهار کرد: امام حسین(ع) از مدینه بدون هیچ ساز و برگ جنگی به سمت مکه حرکت کردند و تنها با خانواده همراه بودند. مورخان تصریح کرده‌اند که هدف اولیه حضرت، عدم بیعت با یزید بود و در آن زمان بحثی از جنگ و جدال مطرح نبود.
به گزارش خبرنگار ایکنا، حجت‌الاسلام مصطفی صادقی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی عصر امروز یکشنبه ۲۲ تیرماه در ادامه سلسله نشست‌های عاشورایی با موضوع «جنگ‌آوران عاشورا»، اظهار کرد: امام حسین(ع) از مدینه بدون هیچ ساز و برگ جنگی به سمت مکه حرکت کردند و تنها با خانواده همراه بودند. مورخان تصریح کرده‌اند که هدف اولیه حضرت، عدم بیعت با یزید بود و در آن زمان بحثی از جنگ و جدال مطرح نبود.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی بیان کرد: از مکه نیز وقتی به سمت کوفه حرکت کردند، هدف پاسخ به دعوت کوفیان و استقلال در کوفه بود و باز هم خبری از ساز و برگ جنگی نبود. در مسیر، برخی افراد غیر از خانواده که از مدینه همراه امام شده بودند، حضرت ابوالفضل العباس(ع)، علی‌بن‌الحسین اصغر و اکبر، فرزندان مسلم و بستگان عقیل(ع) که از شهدای کربلا هستند و فرزندان امام حسن مجتبی(ع) که تحت سرپرستی امام حسین(ع) بودند، همراهی می‌کردند.
وی ابراز کرد: حضرت حدود سه ماه در مکه بودند و هنگام حرکت به سمت کوفه، عده‌ای از مردم نیز به دنبال ایشان آمدند، هرچند اسامی دقیق این افراد مشخص نیست. پس از اعلام خبر شهادت مسلم و هانی در مسیر، عده‌ای که همراه امام از مکه آمده بودند، بازگشتند و تعداد و هویت دقیق آنان مشخص نیست، اما مورخان تأکید دارند کسانی که انصراف دادند تنها در همین مرحله بود و در شب عاشورا، برخلاف برخی نقل‌ها که از بی‌وفایی برخی خبر می‌دهند، همه یاران اعلام وفاداری کردند و در کنار امام ماندند.
حجت‌الاسلام والمسلمین صادقی تصریح کرد: در مسیر، وقتی امام حسین(ع) شهادت مسلم و هانی را اعلام کردند، عده‌ای از همراهان که ظاهراً هدفشان حکومت و خلافت بود، با مشاهده خطر و وضعیت کوفه، تصمیم به بازگشت گرفتند. در روز عاشورا، امام حسین(ع) با نظم نظامی خاصی سپاه خود را آرایش دادند؛ دو سمت سپاه به دست حبیب و زهیر بود و حضرت ابوالفضل العباس(ع) پرچمدار و قلب سپاه به شمار می‌رفت. این آرایش نظامی با وجود تعداد محدود حدود ۱۰۰ نفر، نشان‌دهنده آمادگی برای جنگ است.
استاد حوزه علمیه قم عنوان کرد: امام حسین(ع) دو بار تصریح کردند که آغازگر جنگ نخواهند بود؛ یک بار زمانی که دشمن اهانت کرد و پیشنهاد مقابله شد و یک بار نیز در روز عاشورا که این مساله با استفاده از منابع معتبر مانند ابومخنف، طبری، بلازوری، مقاتل الطالبین، ابوالفرج اصفهانی و ارشاد شیخ مفید مورد بررسی قرار گرفته است. البته برخی منابع غیر معتبر نیز در این زمینه وجود دارد.
حجت‌الاسلام والمسلمین صادقی گفت: بررسی دقیق از حرکت امام حسین(ع) نشان می‌دهد که در ابتدا قصد جنگ وجود نداشت، بلکه خروج از مدینه و مکه با هدف حفظ استقلال و عدم بیعت بود. اما در روز عاشورا و با توجه به آرایش نظامی سپاه، بحث جنگ اجتناب‌ناپذیر شد. برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که امام و برخی همراهان ساز و برگ جنگی نداشتند، مثلاً حضرت قاسم(ع) با لباس ساده و حتی بند کفش باز به میدان رفت.
استاد حوزه و دانشگاه ادامه داد: نظریه‌های مختلفی درباره فلسفه قیام امام وجود دارد؛ از جمله نظریه‌های شهادت، حکومت، یا ترکیبی از هر دو که هر کدام طرفداران خاص خود را دارد و سؤال اصلی که مطرح است این است که آیا حادثه عاشورا یک جنگ واقعی بوده یا صرفاً کشتار سازمان‌یافته‌ای علیه امام و یارانش؟
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی اظهار کرد: با توجه به آرایش سپاه و مبارزه، نمی‌توان عاشورا را صرفاً یک کشتار نامید، بلکه باید آن را جنگی دانست که در شرایط خاص و با اهداف متفاوت رقم خورده است.
حجت‌الاسلام صادقی تأکید کرد که این مطالب بر اساس منابع دست اول است و تحلیل‌های عمیق‌تر به عهده مخاطبان و پژوهشگران قرار دارد تا به بررسی فلسفه و ابعاد قیام امام بپردازند.
حجت‌الاسلام والمسلمین صادقی اظهار کرد: یکی از نکات مهم در این زمینه، آمار و ارقام متفاوت و گاه متناقضی است که درباره تعداد کشته‌های برخی شهدای کربلا مطرح شده است. به عنوان نمونه، نقل‌های ابومخنف حاکی از این است که حضرت علی اکبر(ع) حدود ۳۵ نفر را کشته است، در حالی که شیخ صدوق در کتاب امالی آمار ۵۴ نفر را ذکر می‌کند که معمولاً این آمار‌های عجیب با شواهد تاریخی همخوانی ندارند.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ادامه داد: در مورد حضرت ابوالفضل العباس(ع) نیز ارقامی از ۱۸ تا ۱۸۰ نفر ذکر شده است و ابن شهرآشوب در کتاب مناقب امام حسین(ع) حتی ادعا می‌کند ایشان ۱۹۵۰ نفر را کشته است که به وضوح با واقعیت تطابق ندارد.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با اشاره به بحث حضور خانواده همراه امام در مسیر حرکت تا ملاقات با حر، گفت: این سؤال مطرح است چه کسانی به امام در این مسیر کمک کردند و ساز و برگ جنگی در اختیار داشتند؟ پاسخ آن است که عمدتاً کوفیان بودند، هرچند معمولاً به‌عنوان افرادی بی‌وفا معرفی شده‌اند، اما کسانی مانند حبیب، مسلم، عبدالله سعید بن عبدالله حنفی و چند نفر دیگر که نامه‌هایی به امام نوشته یا امضا کرده بودند، حضور و جانفشانی قابل توجهی داشتند.
وی تصریح کرد: شواهدی که می‌تواند بر عدم قصد جنگ از سوی امام دلالت کند، این است که در مسیر حرکت از مکه به کوفه، زمانی که نیرو‌های نظامی مکه به امام امان‌نامه می‌دهد و خواهان بازگشت حضرت می‌شود، هیچ درگیری جدی رخ نمی‌دهد و همچنین گزارش‌هایی از همراهی امام با شمشیر‌ها و کمان‌هایی است که به تعبیر می‌توان آن‌ها را به عنوان سلاح مسافر دانست، یعنی سلاحی برای دفاع شخصی در سفر.
حجت‌الاسلام والمسلمین صادقی افزود: در منابع اولیه معتبر مانند ابومخنف، طبری، انساب الاشراف، مقاتل الطالبینین و ارشاد شیخ مفید، هیچ اشاره‌ای به حضور وسیله جنگی سنگین یا ساز و برگ نظامی گسترده در کاروان امام نشده است و از گزارش‌هایی مانند غارت وسایل، بیشتر به لباس و زیورآلات و برخی خوراکی‌ها اشاره شده که نشان می‌دهد بحث جنگ از سوی امام با این نگاه کمی متفاوت است.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی گفت: بررسی این موارد نشان می‌دهد که اگر چه در مسیر و روز عاشورا، امام حسین(ع) و یارانش با دشمن درگیر شدند، اما شروع‌کننده جنگ نبودند و بیشتر برای حفظ حرمت، عدم بیعت و پاسخ به دعوت کوفیان حرکت کردند.
حجت‌الاسلام والمسلمین صادقی در تشریح تحولات نظامی در مسیر حرکت امام حسین(ع) به سوی کوفه، گفت: تا زمان ملاقات با حر، شرایط جنگی مشخصی در مسیر مشاهده نمی‌شود. امام تا نزدیک‌های کوفه همراه با خانواده بود و حتی وقتی حر در آن منطقه امام را دید و جلویش را گرفت، جنگی رخ نداد.
وی ادامه داد: اما پس از ملاقات امام با حر و قبول پیشنهاد امام برای همراهی، مباحث نظامی و جنگی کم‌کم مطرح شد و امام از نیرو‌های خود، از جمله حبیب بن مظاهر، برای جذب نیرو‌های قبیله بنی اسد که در اطراف کربلا حضور داشتند، کمک گرفت، اگرچه عمر سعد تلاش کرد مانع حضور این نیرو‌ها شود، اما حبیب و برخی دیگر موفق شدند به امام ملحق شوند و در دفاع از ایشان شرکت کنند.
حجت‌الاسلام والمسلمین صادقی درباره تعداد شهدای کوفی اشاره کرد: برخی منابع تعداد شهدای کوفی در واقعه عاشورا را حدود ۴۰ نفر ذکر کرده‌اند. اگر حدود ۷۰ تا ۱۰۰ نفر کل شهدای کربلا را در نظر بگیریم و شمار خانواده امام را حدود ۲۰ نفر، باقی‌مانده عمدتاً کوفیان و جنگاورانی هستند که در مراحل مختلف به امام پیوسته‌اند.
وی با اشاره به نیرو‌های نظامی همراه امام ادامه داد: چهار نفر به امام پیوستند که حر مانع ملحق شدن آن‌ها شد، اما در نهایت با احترام و رعایت آداب اجازه داده شد این افراد با امام همراه شوند. این افراد با ساز و برگ نظامی و آمادگی برای دفاع از امام آمدند.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، از جمله جنگاوران مهم همراه امام را عبیدالله بن حر بنی کاهل، ضحاک بن عبدالله مشرقی، عمیر کلبی و مسلم بن اوسجه دانست و افزود: این افراد در میدان جنگ حضور فعال داشتند و برخی مانند مسلم بن اوسجه به همراهی ویژه امام در شب عاشورا شناخته می‌شوند.
حجت‌الاسلام والمسلمین صادقی با بیان برخی اشتباهات تاریخی در منابع مختلف گفت: مثلاً اشتباهی در نام‌گذاری افراد از جمله نافع بن هلال جملی وجود دارد که گاهی با هلال بن نافع اشتباه گرفته می‌شوند، اما منابع معتبر مانند ابومخنف به وضوح نافع بن هلال جملی را از یاران امام می‌دانند که در کربلا به شهادت رسید.
