سازوکار انتخاب اذان برای پخش از رسانه ملی/ تصویب ۳۱ اذان تاکنون

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، ندای دلنشینی که بیش از 1400 سال است، طنین آن در هر کوی و برزنی از بلاد اسلامی و هر جایی که جمعی از مسلمین در آن سکنی گزیده‌اند به گوش می‌رسد و آگاهی‌بخش وقت راز و نیاز با پروردگار جهانیان است، اذان است و آنکه این کلمات را به زیبایی و رسا ادا می‌کند، مؤذن نامیده می‌شود. در کشورمان پس از پیروزی انقلاب اسلامی، اذان‌هایی از رسانه ملی پخش می‌شود که شورای اذان شورای عالی قرآن صدا و سیما، مجوز آن را صادر کرده باشد، اینکه دریافت این مجوز که به گفته بسیاری صاحب‌نظران همراه با سختی‌هایی است، چگونه است و چه مراحلی برای مجوز گرفتن یک اذان، طی می‌شود، موضوع گفت‌وگوی ایکنا با سیدعلی سرابی، قائم‌مقام شورای عالی قرآن صدا و سیما شد که در پی می‌آید.
تاکنون شورای عالی قرآن چه تعداد اذان را به عنوان اذان مصوب به صدا و سیما معرفی کرده است؟
27 اذان به عنوان اذان ملی، معرفی شده و مجوز پخش از شبکه‌های سراسری صدا و سیما را دریافت کرده است، همچنین چهار اذان نیز صرفاً برای پخش از شبکه‌های استانی در نظر گرفته شده است؛ البته این چهار اذان استانی، گاهی از شبکه رادیویی جوان و شبکه‌های برون‌مرزی نیز پخش می‌شود. برخی از مؤذنان، چون؛ مرحوم حسین صبحدل، سعید طوسی، محمدحسین سعیدیان و کریم منصوری هر کدام، دو اذان مصوب دارند و در مجموع، اذان‌هایی که از شبکه‌های مختلف ملی و استانی پخش می‌شود، 31 اذان است.
از چه زمانی و با چه دلیلی نظارت بر اذان‌های رسانه ملی به شورای عالی قرآن سپرده شد؟
در بدو تأسیس شورای عالی قرآن، این وظیفه به این شورا محول شد؛ چرا که بخشی از کار این شورا پالایش نغمه‌های دینی و نصاب تعیین کردن برای آنها بود و براساس این نصاب‌ها، ارزیابی صورت می‌گرفت، تولیداتی که نصاب تعیین شده را دریافت نکنند، مجوز پخش نمی‌گیرند. اگر به آرشیو صدا و سیما قبل از تأسیس شورای عالی قرآن مراجعه شود، حتی در بین قرائت‌های قرآن و اذان‌ها، نمونه‌هایی را داریم که مکرر پخش شده، حال آنکه در آنها اغلاطی موجود بوده، مثلا بعضی اذان‌هایی که تا قبل از سال 1370 پخش می‌شد غلط داشته است. شورای عالی قرآن در ابتدای امر، دو، سه اذان را تأیید می‌کند و به شبکه‌ها اجازه پخش می‌دهد، سپس بقیه اذان‌ها را که در سراسر کشور در آرشیو صدا و سیما موجود بوده مورد ارزیابی قرار می‌دهد تا آنهایی که مورد تأیید است و حد نصاب لازم را بدست آورده است اجازه پخش بگیرند و آنهایی که نصاب لازم را ندارند کنار گذاشته شوند که در این مرحله بررسی، حدود 10 اذان مورد تأیید قرار می‌گیرد که از آن تاریخ به عدد حدود 31 اذان رسیدیم.
چگونه این تفکیک بین اذان‌های ملی و استانی ایجاد می‌شود؟
برای ارزیابی اذان، آئین‌نامه فنی تهیه شده است که در این آئین‌نامه، مواردی چون فصاحت ادای مؤذن، صوت و لحن و تجوید وجود دارد. هر اذان باید از این آئین‌نامه فنی، حد نصابی را دریافت کند، دریافت 80 درصد حد نصاب، اذان را به عنوان اذانی ملی و بین 70 تا 80 درصد نیز آن اذان را اذانی استانی معرفی می‌کند.
آیا در انتخاب اذان ملی جذابیت و استقبال مردمی نیز تأثیر دارد؟
صد در صد از مهمترین ملاک‌های انتخاب اذان‌ها، جذابیت و غنای صوت و لحنی اذان است که مهمترین بخش ارزیابی به این بخش معطوف می‌شود.
آیا این تعداد اذان مصوب که بارها از رسانه ملی پخش شده، همچنان مورد استقبال همگان به ویژه قشر جوان است؟
اذان‌های موجود، همگی در یک سطح نیستند و برخی قوی‌تر، برخی متوسط و تعدادی هم کف حد نصاب را دریافت کرده‌اند، قطعاً تعدادی از اذان‌ها، جذابیت بیشتری برای شنوندگان دارند و برخی دیگر جذابیت کمتری دارند. البته شنوندگان، طیف‌های مختلفی هستند و با توجه به سن و سال افراد و نوع نگاه فرهنگی ـ هنری آنها، سلایق افراد متفاوت و عوامل مختلفی بر سلایق شنوندگان تأثیرگذار است. به طور نمونه، افرادی که به حج تمتع و یا عمره مفرده، مشرف می‌شوند به دلیل آن فضای حاکم بر این دو مکان شریف، گوش‌شان به صدای مؤذن مکه و مدینه عادت می‌کند و معمولاً اذان‌هایی که به سبک مکه و مدینه، براساس مقام حجاز گفته شده، برای‌شان جذابیت پیدا می‌کند. چون ذهنشان و خاطرشان را به ایامی که مشرف به خانه خدا بودند، می‌برد.
آیا تاکنون اذانی با لحنی متفاوت از اذان‌های موجود برای مصوب شدن به شورای عالی قرآن ارائه شده است؟
الحانی که در اذان‌ها سابقه تاریخی دارد از یک ساختار لحنی قوی و فنی برخوردار است، انجام نوآوری و گفتن اذان‌هایی با لحن جدید، کار بسیار مشکلی است. بالغ بر 14 قرن است که مرسوم است که آوای اذان توسط افراد خوش صدا و خوش لحن گفته شود. طی این قرون، نوآوری‌ها و کارهای بسیار عمیق فنی توسط افراد بسیار با استعداد، مطلع و عالم در فنون لحنی و آوایی ایجاد شده است به هر حال اگر بخواهد نوآوری در این عرصه صورت گیرد کار بسیار مشکلی است و به این آسانی رخ نمی‌دهد و اگر هم اتفاق بیفتد برای اینکه مثل اذان‌های باسابقه به سرعت جای خود را در بین عموم باز کند، زمان قابل توجهی نیاز است.
در ضمن یک سری شرایط و ضوابطی هم درباره لحن اذان وجود دارد. یکی از شرایطی که برای ما اهمیت دارد این است که لحن اذان، تداعی فرا رسیدن زمان ارتباط با خداوند و ایجاد نشاط روحی برای شنونده داشته باشد. حال آنکه بسیاری از افراد می‌آیند و اذان می‌گویند که مشابه الحان جلسات مذهبی و متناسب با مجالس روضه‌خوانی است. شاید این اذان از جهات دیگر خوب باشد، اما شورای عالی قرآن به راحتی اجازه پخش چنین اذانی را نمی‌دهد به دلیل اینکه نمی‌خواهیم در جامعه با بالا رفتن صدای اذان، ذهن افراد به سمت مجالس مرثیه‌خوانی برود، بلکه هدف ایجاد نشاط معنوی است.
مواردی که منجر می‌شود، اذانی ملاک حد نصاب را دریافت کند، بیان بفرمایید؟
این آئین‌نامه چندین بخش دارد که از جمله بخش لحن، تجوید، وقف و ابتدا و تقطیع اذان و حسن ادا، فصاحت و صوت است. صوت و لحن، مهمترین بخش اذان است که آئین‎نامه در آن بسیار ریز شده است به طور نمونه در بخش لحن آمده است که لحن تقلیدی باشد یا غیر تقلیدی باشد یا لحن تلفیقی باشد، نوآوری کاملی داشته باشد و یا نوآوری ناقص داشته باشد که اینها هر کدام برای خودش امتیاز خاص دارد. در بخش صوت صاف بودن، جذاب بودن، داشتن صوت دلنشین، خوش آهنگی و زیبا بودن صدا در پرده‌های مختلف صوتی اینها ملاک‌هایی است که برای آنها نمراتی در نظر گرفته شده است و اساتید می‌نشینند و هر کدام نظرات و نمراتشان را ارائه می‌دهند و سپس جمع‌بندی و معدل‌گیری می‌شود و نظرات اصلاحی در صورت نیاز ارائه می‌شود.
تشخیص این کار برعهده شورای فنی مستقر در شورای عالی قرآن است که همگی از اساتید فن تلاوت قرآن و نغمه‌های آئینی هستند که این افراد، یک مجموعه باسابقه و باکسوت هستند. این افراد تشخیص این موارد و تطبیق آن را با آئین‌نامه می‌دهند. نغمه‌هایی که در مراسم روضه‌خوانی و مرثیه‌خوانی استفاده می‌شود، اینها کاملا مشخص است. به هر حال نغمه‌هایی که در مجالس مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد در نظر اهل و صاحب نظرانش، شناخته شده است و می‌دانند اگر بخواهند برای یک مجلس شادی، نغمه‌ای را پیشنهاد دهند آن نغمه چیست از کجا شروع می‌شود و درآمد و اوجش چگونه است. اینها نزد اهلش کاملا مشخص است.
انتخاب اعضای شورای کارشناسی اذان به چه نحوی است؟ آیا اعضای این شورا از ابتدا تاکنون عضو آن بوده‌اند و یا هر چند وقت یکبار تغییراتی در آن اعمال می‌شود؟
این شورای حدود 10 نفره، از اساتید برجسته نغمه‌های دینی در رشته‌های مختلف هستند که اذان‌ها را به صورت دقیق بررسی می‌کنند. شورای تخصصی و کارشناسی از بدو تأسیس شورای عالی قرآن وجود داشته است. ما در کشور اساتید متعددی داریم، اما قطعا افرادی برگزیده شده‌اند که جامع‌تر و کامل‌تر باشند که کرسی‌هایی در اختیارشان است، مثلا کرسی آموزش تجوید و بالاخره از میان این اساتید، بهترینشان انتخاب می‌شوند، گاهی اوقات در غیاب برخی از افراد، افراد دیگری هم جایگزین شده‌اند.
آیا در حال حاضر اذانی به شورای عالی قرآن جهت مصوب شدن ارسال شده است؟
طرح تولید 10 اذان را داشتیم که تاکنون حدود چهار یا پنج اذان تولید و مصوب شده است و برخی از آنها نیز هم‌اکنون در حال پخش از رسانه ملی است. در سال گذشته اذان استادان جواد پناهی، قاسم رضیعی و دومین اذان محمدحسین سعیدیان رونمایی شد.
یکی، دو تا اذان در شورا نیز مطرح است که نیاز به اصلاحاتی داشت که در دست اصلاح است. چون مؤدنان آن اساتید قرآن هستند و ممکن است، مصوب نشود، بهتر است اسامی آن بیان نشود.
ممکن است اذانی چون «روح‌الله کاظم‌زاده» معروف به اذان انتظار که با استقبال خوب مردمی روبرو است، مصوب شود؟
طرح یک اذان در شورای عالی قرآن، قواعد خاص خودش را دارد. در این‌باره رابطه کاری با صدا و سیما داریم، معمولاً اذان‌هایی است که به دلایلی از طرف صدا و سیما ضبط می‌شود و برای ارزیابی یا اعلام نظر به شورای عالی قرآن ارسال می‌شود و یا اینکه خود شورای عالی قرآن در استودیوی خودش از فرد و استادی دعوت و آن اذان را ضبط می‌کند. بالاخره افراد مختلفی، اذان می‌گویند و بعضا هم در دست مردم این اذان‌ها دست به دست می‌شود اما الزاما آن اذان‌ها از مبادی اصلی خودش برای ارزیابی به شورای عالی قرآن فرستاده نشده است. مادامی که از این دو کانال یعنی شواری عالی قرآن و یا صدا و سیما نباشد مورد بررسی قرار نمی‌گیرد. شورای عالی قرآن این وظیفه را ندارد که هر اذانی در سراسر کشور گفته می‌شود، جمع‌آوری و آنها را ارزیابی کند. قاضی در دارالقضائش نشسته و در صورتی که به او مراجعه شود، قضاوت می‌کند و وظیفه‌ای برای گشتن در سطح شهر و قضاوت کردن ندارد. اذان مذکور تاکنون از این دو مبادی به شورای اذان شورای عالی قرآن برای بررسی و اعلام نظر مثبت و یا منفی نرسیده است.
مؤذن اذانی که به آن عنوان ملی داده می‌شود باید دارای چه شرایطی باید باشد؟
اصطلاحی به عنوان «حسن فاعلی» وجود دارد، یعنی آن کسی که قرار است اذانش از آنتن جمهوری اسلامی ایران پخش شود باید یک شرایط شخصیتی داشته باشد و این هم چیزی نیست که منحصر به این زمان باشد.
اولین مؤذن نامدار اسلام، بلال(رحمة الله علیه) از صحابی حضرت رسول(ص) بود و در وصف ایشان گفته شده که صدای زیبایی نداشت و برخی از تلفظ حروفش صحیح نبود و حتی شین ایشان، سین تلفظ می‌شد و این نشان می‌دهد که بیشتر جنبه شخصیتی ایشان مهم بوده است. بنابر این ویژگی‌های شخصیتی باید مورد اهمیت قرار بگیرد، کما اینکه در پخش قرائت هم در نظر گرفته می‌شود و در پخش دعا و نغمه‌ها هم در نظر گرفته می‌شود و باید شخصیتی متناسب با دین و شئونات اسلامی باشد تا اجازه پیدا کند، اذان آن از طریق آنتن صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران پخش شود. البته خیلی سخت‌گیری نکرده و توقع بالایی در شورا نداریم اما حتما حداقل‌هایی را در نظر می‌گیریم.
در مناسبت‌های مختلف از افراد متعددی برای اجرای اذان زنده در شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی دعوت می‌شود، نظارت بر این اذا‌ن‌ها به چه نحوی است؟
حتما شبکه‌های صداو سیما از ما استعلام و حتی فهرستی از اسامی مؤذنان را از ما مطالبه می‌کنند و گاهی هم خودشان اسامی را به ما معرفی می‌کنند و درخواست تأیید این افراد را دارند که پس از تأیید شورا، مؤذن برای اذان زنده به مقابل میکروفون پخش زنده می‌آید.
البته در پخش زنده، سخت‌گیری‌ها کمتر است و آن هم به دلیل اینکه فقط یکبار پخش می‌شود؛ چرا که وقتی مؤذن زنده و فی‌المجلس اذان می‌گوید خیلی توقع فنی صددرصدی نمی‌توان از وی داشت؛ در استدیویی که امکان بازخوانی و اصلاح فنی وجود دارد توقع بالاتر است، کسانی که برای اذان زنده انتخاب می‌شوند دایره‌اش وسیعتر است.
آیا استقبال مردمی از یک اذان و مورد توجه قرار گرفتن از سوی عام و خاص بر روی مصوب شدن آن تأثیر دارد؟
البته تأثیر دارد، اما محاسبه استقبال مردمی به این نیست که یک اذان و قرائتی پخش شود و چندین نفر زنگ بزنند و از آن استقبال کنند، اگر بخواهیم نظر عمومی را جمع‌آوری کنیم فرمول خاص خودش را دارد چون اقشار مختلف، سنین مختلف، مکانهای مختلف جغرافیایی، اینها باید در جامعه آماری مد نظر قرار بگیرد و در آن هنگام شاخص بگذارند که چنین جامعه آماری با تأیید فاکتورهایی از جنس، سن، تحصیلات و منطقه و ... که در جامعه آماری وجود دارد اگر از فلان عدد بالاتر بود این نشانه جاافتادگی و حُسن آن کار است.
اگر چنین جامعه آماری باشد می‌تواند ملاک بخشی از کار ما قرار بگیرد اما اینکه صرفاً یک اذان و قرائت قرآن از تلویزیون و رادیو پخش شود و افرادی تماس بگیرند و ابراز رضایت کنند به این کلیت نمی‌شود قضاوت کرد و گاهی باید ملاک قرار گرفتن نظرات مردم به صورت مقایسه‌ای باشد. اینکه چند اذان پخش شود و سپس ببینیم کدام یک بهتر است.
مصاحبه از صدیقه صادقین